Филип Янси. НЕГА? - (2–қисм) Ўзбек тилида
NEGA? (Philip Yansi) O‘zbek tilida Audiokitob
Ҳар доим жавобсиз қолаётган савол
Мундарижа
1–қисм: Худо қаерда, ўзи?
Савол қайтмоқда
Ғамгин Мавлуд байрами
2–қисм: «Билишни хоҳлайман: Нега!»
Аввал силкинишлар, кейин тўлқин
Фожиа билан юзма–юз
Нега?
Бизнинг ягона умидимиз
Диққатнинг чалғиши
«Ёрдамчиларни изла»
Зиён қилиб қўйма
3–қисм: Худо ухлаб қолганда
«Бундай шафқатсизлик қаердан келди?»
Кўр ва кемшик дунё
Ёрдам сўраб қилинган нолалар
Қўшнилар
Умид учқуни
Эзгуликка элтувчи азоб
Ўсиш учун макон
4–қисм: Ёвузликни даволай туриб
Қайғу шаҳри
Ўт ўчириш қисмида
Синовдан ўтган ва мустаҳкамланган эътиқод
Узилган ҳаёт
Икки универсалия
Қийин саволлар
Ўлим, кеккаяверма
5–қисм: Уч буюк синов
Миннатдорчиликлар
Нега?
Оҳ, қани энди биз бу асрий саволга жавоб бера олсак эди! Сарайеводаги воқеалар ва бошқа урушлар учун биз беҳисоб азобларга сабаб бўлган инсоний ёвузликни айблашимиз мумкин. Ньютаунда, Бостонда содир бўлган воқеалар ва шунга ўхшаш бошқа фожиаларни руҳий касалликлар, радикал мафкуралар, қурол–яроғ қонунларининг нотўғрилиги ва бепарво ота–оналар билан боғлашимиз мумкин. Лекин цунами ва кимнидир айблай олмайдиган бошқа табиий офатларни, биз «Худонинг ишлари» деб таърифлаймиз.
Бундай табиий офатлар агностиклар учун нотиқлик бўйича рақобатлашиш имкониятидир. 1755 йилги зилзиладан сўнг, Португалияда Лиссабон вайрон бўлган барча авлиёлар кунида Вольтер ва бошқа Маърифат асри мутафаккирлари «мавжуд оламларнинг энг яхшиси» ҳақидаги эътиқодни рад этишди. 2004 йили Мавлуд байрамининг эртаси куни яна бир цунами Осиёда 280.000 кишининг ҳаётига зомин бўлганида, «State» журнали «Худога айтиб қўйинг: бу сафар У жуда ошириб юборди» сарлавҳали мақола чоп этди. Унда Хезер Макдональд шундай деб ёзган эди: «Худога бойкот эълон қилиш вақти келди» –
Инсон ҳаётининг маъносиз якунланишини пассив тарзда кузатиб туриши, эртаси куни эса жамоатлар, синагогалар ва масжидлар тирик қолганларнинг омон қолишларига имкон бергани учун Унга шукроналик келтирувчи имонлилар билан тўлиб–тошишишни Худо билади. Агар хоҳлаганида эди, – бу офат умуман бўлмаслигини эътибордан четда қолдириб, ундан ярадорларга шифо беришини сўраб илтижо қиладилар...
Қандай қилиб Худони ҳаракат қилишга ундаш мумкин? У яхшиликларни Ўзига олади ва ёмонликлар учун ҳеч қандай айбни тан олмайди
Православ илоҳиётшуноси Дэвид Бентли Харт скептикларга ўзининг «Денгиз дарвозалари. Цунами пайтида Худо қаерда эди?» номли китобида жавоб беришга жасорати етарли эди. Оммавий фожиалар имонсизларни ғазаблантириши мумкин, – дейди у, – лекин аслида улар бизга яшаётган дунё ҳақида ҳеч қандай янги нарсани ўргатмайди. Фалокатлар кўлами асосий муаммоларнинг моҳиятни ўзгартирмайди. Бизнинг сайёрамизни азоб, ёвузлик ва ўлим вайрон қилмоқда, фалокатлар эса фақат концентрацияланган шаклда бу машҳур бахтсизликларни ифодалаб бераяпти, холос.
Йўл давомида мен азобларни ҳисоблаш учун барча уринишлар беҳуда эканлигига амин бўлдим. 2004 йилдаги цунами 2011 йилдагига қараганда кўпроқ одамнинг ҳаётини олиб кетгани учун ёки «Сэнди–Хук» бошланғич мактабига нисбатан Виржиния Политехника университетида кўпроқ талабалар вафот этган бўлса, бири бошқасидан кўра кўпроқ фожиали бўлмайди. Худди шундай, бош оғриғи ёки сурункали чарчоқ синдроми бор одамга нисбатан, масалан, ОИТС ёки Эбола вируси туфайли бировнинг аҳволи анча оғир эканлигини эшитиб енгиллашмайди. Ҳар қандай азоб – бу азоб. Клайв Льюис айтганидек, «Дунёда азоблар йиғиндиси деган нарса йўқ». Бу файласуфлар томонидан ихтиро қилинган мавҳумлик (абстракция)дир. Шунчаки рухи азобланаётган одамлар бор ва нима учун Худо бунга рухсат бераётганини қаердан билиш мумкин?
Ҳар сафар фожиа содир бўлган жойларга ташриф буюрганимда, оммавий ахборот воситалари бизнинг воқеликларни қабул қилиш хусусиятимизга қандай таъсир кўрсатаётганига ҳайрон қоламан. Мен вафот этган ўттиз уч кишидан иборат гуруҳ ҳақида билган ҳолда Виржиниа Политехника университетига йўл олдим. Телешарҳловчилар қайта–қайта «бу АҚШ тарихидаги энг катта оммавий қатл бўлган» деб такрорлашарди. Бироқ, ўлганларга бағишланган ёдгорликлар орасида айланиб юрганимда, мен қандайдир мавҳум гуруҳ эмас, балки Раян, Эмили, Хуан, Валид ва Жулия – ўттиз уч шахс билан учрашдим. Шахсий буюмлар уларнинг ноёб ҳаётини эслатиб турарди: бейсбол коптоги, паҳмоқ айиқча, «Буюк Гетсби» романининг томи, «Starbucks» идиши. Мен Коннектикут штати, Ньютаун шаҳридаги қурбонларнинг оилалари билан учрашиб, болаларнинг уй ҳайвонлари, уларнинг ака–ука ва опа–сингиллари ўртасидаги низолари ҳақида эшитганимда ҳам худди шуни ҳис қилгандим.
Япониядаги чинни қўғирчоқ юзли аёлнинг кўз ёшлари мен учун дил рози бўлди, мен ўша цунами ҳақида ўқиган ҳар қандай статистик маълумотлардан анча таъсирлироқ эди. Биз азобларга ёлғиз чидаймиз. Улар худди бизни иҳоталаб қўйгандек ва бу кимнинг чекига тушган бўлса, унинг кўламининг аҳамияти йўқ. Хатто цунами каби улкан офатлар ҳам шахсий зарбаларгача кичраяди: болалар ўйин майдончасидан ювиб кетилган боғча боласи; бир кечада йўқ қилинган оилавий бизнес; ҳафталар ўтган бўлса–да, ҳар бир ер қимирлаши билан даҳшатга тушадиган ўсмир; радиациянинг кўринмас таҳдидидан умумий қўрқиш.
Кейинчалик ўз китобида илоҳиётшунос Харт шубҳа қилувчилар (скептиклар)нинг далилларида яширинган сирли истеҳзога эътибор қаратади: «Улар ўз–ўзидан масиҳий маданиятининг ахлоқий олами томонидан шакллантирилган ғоялар ҳақида ҳеч қачон ўйламаган бўлишарди». Энг кескин овозлар оммавий фожиаларга худди иймон тобутига сўнгги михни ураётгандек ҳужум қилади. Қандай қилиб яхши Худо бундай офатларга йўл қўйиши мумкин? Гарчи бу савол муқаррар ва чуқур сирга тўла бўлса–да, у фақат диний эътиқод контекстида қўлланилади. Танқидчилар ўз эътиқодларига кўра жавоб беришлари керак: «Нега изтиробга тушгансиз ва хафа бўлгансиз? Тартибсиз бефарқликнинг эгасиз коинотидан яна нимани ҳам кутиш мумкин?»
Аслида эса, Муқаддас Китоб скептиклар ишлатган эътирозлардан ҳам кучлироқ эътирозларни таклиф қилади. Университетларда маърузалар ўқиганимда, мен баъзан тингловчиларни Калом саҳифаларида аниқ ифода этилмаган Худога қарши далилларни топишга чақираман – хоҳ у Вольтерники бўлсин, хоҳ Бертран Расселл ва Девид Юм каби классик атеистларники ёки марҳум Кристофер Хитченс, Сэм Харрис ва Ричард Докинз каби замонавий атеистларники бўлсин. «Сиз Худони ва Унинг дунёга оид тамойилларини рад этишда эркинсиз, – дейман мен, худди шуни кутиб турган талабаларга. – Аммо шахсан мен Худони эъзозлайман, У бизга нафақат Уни рад этиш ва ҳатто Ўғлини хочга михлаш эркинлигини беради, балки Муқаддас Битикларимизга рад этиш сўзларини ҳам киритган».
Мана бир нечта мисол:
- Гидўн (фариштага юзланиб): Агар Эгамиз биз билан бирга бўлса, нима учун бу кулфатлар бошимизга тушган экан?!
- Аюб: Ўлдиряпти! деб бақирсам ҳам, менга ҳеч ким жавоб бермайди. Фарёд қиламан, лекин адолат йўқдир.
- Забур: Турсанг–чи, нега ухлаётгандайсан, эй Раббий?! Қани, бўл, бизни то абад рад этмагин.
- Воиз: Беҳуда! Беҳуда! Ҳаммаси беҳудадир!”
- Ишаё: Ҳақиқатан ҳам, Сен Ўзини яширадиган Худосан.
- Еремиё: Нега саросимага тушган одамга ўхшайсан? Нега ёрдам бера олмайдиган жангчига ўхшайсан?
- Исо: Эй Худойим! Нега мени тарк этдинг?! Нега мендан узоқдасан шу қадар?!
Ёзувчи Энн Ламотт бундай норозиликни олқишлайди. «Тўғрисини айтсам, сиз Худога яқин эканингизга аминман. Унга: «Мен чарчадим ва сўз билан айтиб бўлмайдиган даражада тушкунликка тушиб қолдим. Айни дамда мен Сени умуман ёқтирмайман ва мен Сенга имон келтирганларнинг кўпчилигидан ўзимни четга оламан», – деб, балки ҳаётингиздаги энг ҳалол иқрорни келтирган бўласиз. Агар сиз Худога: «Ҳаммаси жуда умидсиз ва мен Сен аслида мавжудлигинг тўғрисида тасаввурга ҳам эга эмасман. Лекин ёлвораман, менга ёрдам бер», – деб илтижо қилсангиз ва самимий – чиндан ҳам самимий – бўлишга жасорат топганингизда менда сиз учун фахр ила кўз ёшлари келиши мумкин. Мен сиз билан дарҳол кечки овқат столига ўтиришни хоҳлаган бўлардим».
Муқаддас Китоб бундай нолаларга қандай жавоб беради? Одатда – сукут сақлайди. Энг кам азобларга лойиқ бўлган, лекин энг кўп азоб чеккан бахтсиз одам – Аюб ва ниҳоят Худодан сўраган қабулга эришади ва У Муқаддас Китобда ёзилган энг узун нутқ билан унга жавоб берди. Ажабо, Худо Аюбга ажойиб шеър услубидаги табиат оламига саёҳат қилиш билан жавоб беради, лекин ҳеч қачон «нега?» деган саволнинг яқинига ҳам келмади. Фредерик Бюхнернинг сўзлари билан айтганда, «Худо тушунтириб ўтирмайди. Унинг жаҳли чиқади. Аюб ўзини ким деб ўйлаяпти?! деб сўрайди. Худонинг айтишича, Аюбга талаб қилаётганини тушунтиришга ҳаракат қилиш худди шиллиққуртга Эйнштейн назариясини тушунтиришга ўхшайди... Худо Ўзининг буюк режасини ошкор этмайди. У Ўзини очиб беради». Шунда, Худо нозик киноя билан, фақат Аюбнинг шафоати орқали бу бахтиқарони айбловчи илоҳиёт билан қийнаган дўстларини тинглашини эълон қилади. Улар Аюб билан «ерда етти кун ва етти кеча» индамай ўтириб яхши бошладилар. Аммо улар оғиз очишлари биланоқ муаммолар пайдо бўлди.
Мен кўпинча ўзимга–ўзим, нега Муқаддас Китоб азоб муаммосини тизимли равишда тушунтирмайди? – деб савол берардим. Пайғамбарлар Исроилнинг азобларини сабаб сифатида кўрдилар, лекин ўз огоҳлантиришларини олдиндан айтиб беришларини ва агар халқ ўз хатоларини тўғирласа, муаммони ҳар доим ҳал қилишга ваъда беришарди. Исо сабаблар ҳақидаги саволларни четга суриб қўйди, азоб сифатида фарзийлар ва шогирдларнинг «ўтиб бўлмайдиган» назарияларини рад этишни хоҳлаган ҳолатлардан ташқари. Муқаддас Китоб муаллифларининг кўпчилиги «Нега яхши одамлар билан ёмон нарсалар содир бўлади?» – деган савол устида бошларини қотириб кўрмаганлари аниқ. Улар бу дунёга душман ҳудуди, ёлғоннинг отаси, бахтсизликнинг сеҳргарлари томонидан бошқариладиган бузилган сайёра сифатида қарашган. Шайтоннинг уйидан яна нимани кутишимиз мумкин? Бу дунёнинг шаҳзодаси Исога ердаги муаммоларни йўлдан оздирадиган даражада тез ҳал қилишни таклиф қилганда, у ўзининг ҳокимиятга бўлган такаббур даъволари устидан кулмади, аксинча шунчаки рад этди ва секинроқ, қийинроқ, аммо шунга қарамай ишончли йўлни танлади.
Ўз эътиқодига жиддий ёндашадиган япон буддавийлари (ва улар озчиликни ташкил қилади) ўликларнинг руҳлари ўзига хослиги (индивидуаллиги)ни йўқотиб, коинот бирлиги билан қўшилиб кетадиган вақтни интиқлик билан кутишади. Дунёвий атеистлар миллионлаб йиллар ўтиб, қуёш ёниб кетган гугуртдай ўчганда, сайёрамиз жонсиз бўлиб қолишига тан беришди. Бундан фарқли ўлароқ, масиҳийлар ўлим – «охирги душман» йўқ бўлиб кетадиган вақтга умид боғлайдилар ва Худо ёмонларни яхшилардан, ўлимни ҳаётдан ажратишини ва барча муаммоларни якуний ҳал қилишда тана ва руҳларни тирилтиришига ишонадилар: «Мана, мен ҳамма нарсани янгидан яратаман».
Бир марта Чикагодаги боланинг дафн маросимида қатнашган эдим, унда жамоат чўпони мотамсаро оилани ҳайратга солди. Тобутга кўз ташлаб, тўсатдан: «Лаънати бўлгин, ўлим!» – дея мотам нутқини тўхтатди. Бироқ, ўзини тезда қўлга олиб, қўшиб қўйди: «Мен Худони эмас, балки ўлимни лаънатлаяпман. Худо ҳам уни лаънатлашни ваъда қилган».
Гарольд Кушнернинг шов-шув бўлган «Яхши одамлар билан ёмон воқеалар рўй берганда” китобига ишора. – Таҳр. изоҳи.
Книга на Узбекском языке: - Почему? (Филип Янси)
Где Бог, когда я страдаю? Этот вопрос звучит безмолвным рефреном каждый раз, когда случается беда – неважно, с одним человеком или целыми нациями. Стоит произойти природному катаклизму, эпидемии, войне или очередному теракту – и сразу же сотни людей взывают к небесам: «Доколе, Господи?!» Если мы не можем доверить Богу безопасность наших детей или защиту близких от мучительной смерти, то в чем вообще можно Ему доверять? Почти 25 лет назад Филип Янси написал нашумевшую книгу, где попытался изложить свой взгляд на эту извечную проблему. Сегодня события на трех континентах, которые лихорадят человечество, заставляют его снова взяться за перо. C характерной для автора прямотой и честностью книга обращается к тем, кто несет тяжкое бремя страданий, чья вера пошатнулась от перенесенной боли, кто испытал разочарование в Боге и людях, но все равно пытается найти смысл в том, что происходит вокруг, и разобраться в этом ВОПРОСЕ, КОТОРЫЙ ОСТАЕТСЯ ВСЕГДА.
