Джош ва Шон Макдауэлл. ТАРИХ ЙЎНАЛИШИНИ ЎЗГАРТИРГАН ДАЛИЛ -(3-боб) Ўзбек тилида
TARIX YO‘NALIShINI O‘ZGARTIRGAN DALIL (Josh va Shon Makdauell) O‘zbek tilida Audiokitob
МУНДАРИЖА
Менинг шахсий саёҳатим
Масиҳийликни рад этмоқчи бўлганимда нималар юз берди?
1-боб
Тирилиш нега бунчалик муҳим?
Дунёнинг ягона умиди
2-боб
Биз тирилиш чиндан ҳам содир бўлганини аниқ билишимиз мумкинми?
Бу ҳақиқатми? Бунга ишонса бўладими?
3-боб
Тирилишнинг далиллари
Ҳақиқатан ҳам Исо ўлган, дафн этилган ва тирилганмиди?
4-боб
Хўш, кейинчи?
3-БОБ
ТИРИЛИШНИНГ ДАЛИЛЛАРИ
ҲАҚИҚАТАН ҲАМ ИСО ЎЛГАН, ДАФН ЭТИЛГАН ВА ТИРИЛГАНМИДИ?
Масиҳнинг хочга тортилиши ва ўлими
Яҳудийлар Исо Ўзининг тирилишини башорат қилганини яхши билишарди. Унинг издошлари Исо ўлиб, кейин қайта тирилгандек кўрсатиш учун ақл бовар қилмайдиган даражада куч сарфлашларидан қўрқиб, Унинг ўлгани ва ўлик бўлиб қолганига ишонч ҳосил қилиш учун худди шундай ақл бовар қилмайдиган даражадаги эҳтиёт чораларини кўрдилар. Ушбу фавқулодда чораларнинг биринчиси хочга михлаш орқали ўлим эди. Исони жазолаш шафқатсиз, шубҳа туғдирмайдиган ва оммавий бўлиши керак эди.
Хочга тортишнинг шафқатсизлиги. Хочга тортиб михлаш Масиҳ даврида қатл қилишнинг кенг тарқалган тури эди. Цицерон уни «қийноқларнинг энг шафқатсиз ва жирканчлиси» ҳамда «қул учун охирги ва энг олий жазо», деб атаган. Бу қатл шу қадар қўрқинчли ва ҳақоратли эдики, римликлар улардан, одатда қўзғолонларнинг олдини олиш ва бостириш учун, Рим фуқароларидан ташқари, фақат қуллар ёки исёнчиларга даҳшат солиш учун учун фойдаланишган. У асосан сиёсий тусга эга ҳолатларда қўлланилган.
«Оғриққа бутунлай чидаб бўлмас эди, – дейди тиббиёт фанлари доктори Александр Метерелл. – Аслида, уни ҳеч қандай сўз билан таърифлаб бўлмасди; айнан шу ердан янги сўз пайдо бўлган: excruciating*. Сўзма-сўз таржима қилганда, хочдан [ечиб олинган] деган маънони англатади. Ўйлаб кўринг-а: янги сўз ўйлаб топишга тўғри келди, чунки луғатда хочга михланиш натижасида келиб чиқадиган азоб-уқубатларнинг кучини етказиб берадиган сўзнинг ўзи йўқ эди».
* Excruciating (ингл.) - азобли, чидаб бўлмас; лот. excruciare < cruciare (қўл-оёқларини хочга тортиб михлаш) < crux (хоч). - Тарж. изоҳи.
Қамчилаш одати. Суд томонидан хочга михлаш орқали ўлим жазоси эълон қилингандан сўнг, айбланувчини устунга боғлаб қўйишарди. Жиноятчининг кийимлари ечиб олиниб, сўнгра аёвсиз қамчиланган. Муқаддас Китобда Исонинг хочга михланишидан олдин аёвсиз қамчилангани ҳақида хабар берилган (қаранг: Юҳ. 19:1; Мат. 27:26; Марк 15:15).
Одатда бундай ҳолларда фойдаланиладиган қамчи турли узунликдаги чарм камарлар боғланган йирик тутқичга эга эди. Бу камарларнинг ичига ўткир, қиррали суяк ва қўрғошин бўлаклари тўқилган. «Америка тиббиёт уюшмаси журнали»даги мақолада шундай дейилган:
Рим аскарлари жабрланувчининг елкасига бор кучлари билан зарба беришда давом этар экан, темир шарчалар чуқур ёпиқ жароҳатларни келтириб чиқарган, чарм камарлар ва қўй суякларининг бўлаклари тери ва тери ости тўқималарига чуқур кириб кетган. Бундан ташқари, қамчилаш давом этар экан, тери остидаги скелет мушаклари йиртилиб, қалтираб қонаётган гўшт парчаларига айланган3.
Тегишли тиббий ёрдам кўрсатилмаса, тери ва мушаклардаги бундай йиртиқ яралар инсонни бир неча соат ичида, кўпи билан – бир неча кун ичида ҳаётдан маҳрум қилган.
Хочга михлаш қандай қилиб ўлимга олиб келган. Хочга осилган ҳолда, михланган одамнинг нафас олиши жуда қийин бўлган. Тўғри нафас олиш ва нафас чиқариш учун у қўллари ва оёқлари учида бир оз кўтарилиши керак бўлган, бу эса жизиллатадиган оғриққа сабаб бўлган. Вақт ўтиши билан бу ҳаракатлар, шунингдек, қон йўқотиш қурбонни шунчалик ҳолдан тойдирган эдики, одам энди нафас олиш ҳаракатларини бажара олмасди ва бўғилиб қоларди.
Агар римликлар қурбоннинг ўлимини тезлаштиришни хоҳлашса, хочга михлашни якунлашнинг одатий усули қуйидагича эди: қурбоннинг болдирларини тўқмоқ билан синдиришар, шундан сўнг одам нафас олиш учун қайта кўтарила олмас эди. Болдирлари сингандан сўнг, ўлим муқаррар эди. Масиҳнинг ёнида хочга михланган икки қароқчининг болдирлари синдирилганди, лекин Масиҳнинг болдирлари синдирилмаганди, чунки жаллодлар Унинг аллақачон ўлганини пайқашганди.
Қон билан сув оқиб чиқиши. Рим аскарлари Исонинг ўлганини пайқашгач, улардан бири Унинг биқинини найза билан тешди ва «шу заҳоти қон билан сув оқиб чиқди» (Юҳ. 19:34). Инглиз муаллифи Майкл Грин содир бўлган воқеанинг маъносини қуйидагича тушунтириб беради:
Шоҳиднинг гувоҳлик беришидан Исонинг тешилган биқинидан «қон билан сув» оқиб чиққанини билиб оламиз (қаранг: Юҳ. 19:34–35). Шоҳид бу далилга алоҳида урғу бергани аниқ. Агар Исо унинг танасига найза тешилганида тирик бўлганида, юракнинг ҳар бир қисқариши билан кучли қон оқимлари пайдо бўларди. Аксинча, кузатувчи ташқарига чиқиб турган ярим суюқ қорамтир қон қуйқаси пайдо бўлганини, у ҳамроҳ бўлган сувли зардобдан алоҳида ва ажралиб турганини пайқади. Асосий артерияларда катта қон ивишининг бундай аниқ белгиси ўлимнинг жуда кучли тиббий исботидир. Бу яна шуниси билан таъсирли эдики, Хушхабарчи бу далилнинг патологоанатом учун қанчалик аҳамиятли эканлигини тасаввур қила олмасди. Найзанинг зарбидан «қон билан сув» оқиши – Исонинг аллақачон ўлганлигини инкор этиб бўлмайдиган далил4 эди.
Исонинг жасади ариматеялик Юсуфга топширилишидан олдин Понтий Пилат Масиҳнинг ўлимига ишонч ҳосил қилишни талаб қилди. Қатл учун масъул бўлган юзбоши Исонинг ҳақиқатан ҳам ўлганлигига ишонтиргандан кейингина Пилат жасадни хочдан тушириб олишга рози бўлди.
Исо аниқ ўлган эди. Тарихчиларнинг аксарияти бу ҳақиқатга шубҳа қилишмайди. Доктор Гэри Хабермаснинг таъкидлашича, масиҳий бўлмаган манбаларда Исонинг ўлими ҳақида жуда кўп ишончли маълумотлар мавжуд. Буларга кўпчилик қадимги Рим тарихчиларининг энг улуғи деб ҳисобланадиган Корнелий Тацитнинг (Масиҳнинг туғилишидан кейинги 55–120 й.й.) асарлари; яҳудий ёзувчиси ва тарихчиси Иосиф Флавийнинг асарлари (Масиҳнин туғилишидан кейинги 37-97 й.й.); шунингдек, яҳудийларнинг Талмуди (Масиҳнинг туғилишидан кейинги 70-200-йиллар) киради. Гэри Хабермас бу масиҳий бўлмаган асарлар ҳақида шундай дейди: «Исонинг ўлими қайд этилган ўн иккита манба кўпинча тилга олинади. Исонинг вафотидан тахминан 20-150 йил кейинги давр санаси билан кўрсатилган бу дунёвий манбалар қадимги тарихшунослик меъёрларига кўра анча олдин пайдо бўлган».
Ҳақиқатан ҳам Исонинг ўлдирилганлиги ҳақидаги далил қадимги тарихда қайд этилган бошқа далиллар каби аниқдир. Тирилишни, Исонинг шафқатсиз синовдан ўтиб омон қолгани, шогирдлари олдида қон оқаётган ярим мурда сифатида намоён бўлиши ва шогирдларини одамларга Ўзининг қайта тирилганини айтишга кўндиргани каби ҳар қандай назарияни рад этишимиз керак.
Масиҳни дафн этиш
Кўпгина ишонмовчилар Масиҳни кафанлаш билан боғлиқ воқеалар ва муҳитни синчковлик билан ўрганиб чиқишиб, Унинг тирилгани ҳақидаги даъвонинг «заиф томонлари»ни топишга ҳаракат қилдилар. Демак, тарихий далилларга назар ташлаш ва уларнинг қанчалик тўғри ва ишончли эканлигини текшириш биз учун жуда муҳим. Юқорида айтиб ўтганимиздек, Исонинг Ўз ўлимидан кейин қайта тирилгани ҳақидаги миш-мишлар тарқалишининг олдини олиш ва унга йўл қўймаслик учун ҳукумат алоҳида эҳтиёт чораларини кўрди. Аввало, қабрнинг ўзи ҳақидаги далилларни кўриб чиқайлик.
Қоялар оралиғидаги қабр. Тўртта Хушхабарда ҳам Исонинг жасади қояга ўйилган қабрга қўйилгани, унга киравериш катта тош билан тўсиб қўйилгани ёзилган. Хушхабарчилар Матто, Луқо ва Юҳаннонинг хабар беришича, бу янги қабр бўлиб, унга ҳали ҳеч ким қўйилмаган эди (қаранг: Мат. 27:60; Луқо 23:53; Юҳн. 19:41). Матто ҳам бу қабр ариматеялик Юсуфга тегишли эканлигини таъкидлайди.
Археологлар Исо даврида қўлланилган уч турдаги тош қабрларни топдилар. Уларнинг барчаси қуйидагича ёпилган: киравериш тарафдан ўртача оғирлиги икки тонна бўлган диск шаклидаги катта тош думалатиб келинган. Ҳар бир қабрнинг ташқарисида қояга ўйилган тарнови бор эди, тошни думалатиш керак бўлганда у йўл бўлиб хизмат қилиши керак эди. Бу йўл кириш аввалида чуқурроқ ва юқорига қараб бурчак остида кетган эди. Тарновнинг энг юқори қисмига диск шаклидаги тош ўрнатилган бўлиб, тош думалаб кетмаслиги учун эса унинг остига блок қўйилган. Блок олиб ташланганида, тош осонгина пастга силжиши ва қабрга кириш йўлини тўсиб қўйиши мумкин эди.
Шубҳасиз, агар Исонинг жасади бундай қабрда яширинган бўлса, уни бу ердан олиб чиқиш учун фавқулодда куч талаб этилган бўлар эди.
Исонинг Муқаддас Китобда келтирилган дафн этилиши ҳолатларига шубҳа қилмаслик учун бир нечта жиддий сабаблар бор.
Биринчидан, ҳаворий Павлус Коринфликларга Биринчи мактубда (15:3–5) дафн этиш ҳақидаги ҳикояни тасдиқлайди. Ҳаворий Павлус ўзининг мактубидан олдинги, Масиҳнинг ўлимидан кейин уч-саккиз йилгача бўлган вақтга тўғри келиши мумкин бўлган материаллардан фойдаланганлиги ҳақида рад этиб бўлмайдиган далиллар мавжуд. Шундай қилиб, дафн этиш воқеасини Масиҳнинг ўлими вақтига шунчалик яқин текшириб бориш мумкинки, бу вақт оралиғида афсонанинг шаклланиши деярли имконсиз бўлиб қолади.
Иккинчидан, дафн воқеаси қандайдир бўрттириб ёки услубий баландпарвоз тарзда баён қилинмаган. У содда ва тушунарли тилда баён қилинган.
Учинчидан, бу баёнга зид келадиган дафн қилиш воқеасидан бошқа воқеа йўқ. Муқаддас Китобда келтирилгандек дафн этиш воқеасига зид бўлган илк даврга мансуб ҳужжатлар йўқ.
Тўртинчидан, Исони ўлимга ҳукм қилган суд аъзоси бўлган ариматеялик Юсуф каби тарихий шахсни масиҳийларнинг ўзлари ўйлаб топишлари даргумон. Нима сабабдан илк масиҳийлар Исонинг ўлимига жавобгар бўлган суднинг аъзоси бўлмиш одамни қаҳрамон қилиб кўрсатишлиги керак эди? Агар ҳаворийлар дафн этиш маросимини ўйлаб топишган бўлса, эҳтимол, улар Юсуфга ўхшаган шахсни унга киритмаган бўлишарди. Исони дафн этганлар орасида ариматеялик Юсуфнинг барча тўртта Хушхабарда эслатиб ўтилгани бу воқеани ҳақиқатга яқинлаштиради.
Янги Аҳд устида тадқиқот ишларини олиб борган олим Раймонд Браун бундан қуйидагича хулоса қилади: «Исонинг дафн этилиши – тарихий жиҳатдан шубҳасиз. Дафн маросими ариматеялик Юсуф томонидан амалга оширилгани – эҳтимолдан холи эмас»6.
Яҳудийларнинг дафн таомиллари. Янги Аҳдда Масиҳнинг дафн этилиши яҳудийлар томонидан қабул қилинган анъаналарга кўра амалга оширилганлиги айтилади. Исо хочдан туширилади ва уни мато билан ўраб олишади. Яҳудийлар жасадни тун бўйи хочда қолдирмаслик учун қаттиқ эътибор берганлар.
Янги Аҳдда айтилишича, икки киши – Никодим ва ариматеялик Юсуф – Масиҳнинг жасадини дафн учун тайёрлаганлар (қаранг: Юҳн 19:38–42). Яҳудийларнинг урф-одатларига кўра, марҳумнинг жасади мақбарадаги тошдан ясалган стол устига қўйилиши керак эди. Авваламбор жасадни илиқ сув билан ювиш керак бўлган.
Бундан ташқари, Янги Аҳд нақллари билан тасдиқланган одатларга кўра ҳам, марҳумнинг жасадини турли хил муаттар мойлар билан дафн учун тайёрлаш керак эди. Бизнингча, Масиҳни дафн этганда тахминан ўттиз-қирқ беш килограмм шундай муаттар мой ишлатилган. Бундай таниқли шахс учун бу жуда мақбул миқдор эди. Мисол учун, таниқли яҳудий олими Гиллелнинг набираси ва Исонинг замондоши Гамалиэлнинг жасадини дафн этишга тайёргарлик кўришда қирқ килограммга яқин муаттар мой ишлатилган. Иосиф Флавийнинг маълумотларига кўра, шоҳ Ҳирод вафот этганида, барча муаттар мойларни олиб келиш учун беш юзта хизматкор керак бўлган7.
Зиғир матосидан фойдаланиш. Тананинг барча қисмларини тартибга келтиргандан кейин, марҳум оқ зиғирдан тикилган кафанга ўралган. Бу кафанлар аёллар томонидан тикилган. Тикиш пайтида ҳеч қандай тугун тугиш мумкин эмасди. Марҳумни алоҳида ҳолатда учтадан кам бўлмаган кафанда дафн этиш ман этилган.
Бу вақтда сабур деб номланган хушбўй дарахт кукунидан тайёрланган муаттар моддалар мирра деб номланган қатронли модда билан аралаштириб тайёрланган. Товонлардан бошлаб жасад зиғир мато билан ўралган, бунда букиладиган жойлар орасига ёпишқоқ мирра билан аралаштирилган муаттар моддалар қўйилган. Марҳумни дафн этишга тайёрлаганлар жасаднинг қўлларини чойшабнинг устига қўйиб қўлтиқларигача ўраганлар, сўнгра – бўйнигача ўрашган. Алоҳида мато парчаси бош атрофига ўралган. Якуний кўринишда бундай кафанларнинг оғирлиги эллик килограммгача ёки ундан кўп бўлиши мумкин эди.
Масиҳнинг туғилишидан кейинги 4-асрдаёқ Юҳанно Сўзамол (Иоанн Златоуст) шу муносабат билан таъкидлаб ўтган: «бунда қўлланиладиган мирра танага шундай қаттиқ ёпишиб қоладиган модда эдики, бу кафанларни ечиб ташлаш учун жуда катта куч сарфланган бўларди»8.
Эҳтиёт чоралари
Рим соқчилари. Яҳудий оқсоқоллари ваҳимага тушиб қолдилар, чунки минглаб одамлар Масиҳга топинаётган эди. Сиёсий муаммолардан қочиш учун яҳудийлар ҳам, римликлар ҳам Исонинг жасадини тезда олиб ташлашдан манфаатдор эди. Шунинг учун, хочга михлангандан кейин, олий руҳонийлар ва фарзийлар Пилатнинг ҳузурига тўпланиб айтишди:
Тақсир! Ўша алдамчи ҳали тириклигида: «уч кундан кейин қайта тириламан» дегани эсимизга тушди; шунинг учун уч кунгача қабрни қоровуллашни буюрсангиз, токи Унинг шогирдлари кечаси келиб Уни ўғирлаб кетишмасин ва халққа: «У қайта тирилди», деб айтишмасин; йўқса, охирги алдов биринчисидан баттар бўлади. Пилат уларга: мана, соқчилар бўлинмаси ўзларингизнинг ихтиёрингизда. Бориб, билганингиздек қабрни қоровулланглар, деди. Улар эса соқчилар билан бориб, қабр тошига муҳр босиб, қабрни қоровуллай бошладилар (Мат. 27:63-66).
Цезар машҳур Рим легионларидан ўзининг улкан империясида тартибни таъминлаш учун фойдаланган. Рим империяси тарихдаги энг забардаст ва моҳир жангчилардан иборат бўлган ана шу “ҳарбий машина”си туфайли ҳам узлуксиз ва узоқ вақт мавжуд бўлган9.
Рим армиясининг тартиб-интизомини белгиловчи кўплаб ишончли манбалардан маълумки, Рим соқчилари – тўрттадан ўн олтигача аскарни ўз ичига олган бўлинма эди. Ҳар бир одам ўзи атрофидаги бир ярим метр жойни ҳимоя қилишга ўргатилган эди. Ҳар томондан тўрттадан квадрат бўлиб сафланган ўн олти киши ўттиз метрлик ерни ушлаб туришга ва бу ҳудудни бутун бир батальондан ҳимоя қилишга қодир эди.
Одатда бирон бир ҳудудни қўриқлаш учун тайинланган Рим соқчилари қуйидагича ҳаракат қилишарди: тўрттаси тўғридан-тўғри қўриқлашлари керак бўлган нарсанинг олдида туришарди. Қолган ўн икки нафари эса уларнинг қаршисида ярим доира бўлиб, бошларини ичкарига қаратиб ётиб ухлардилар. Бу соқчилар қўриқлаётган нарсаларни ўғирлаш учун ўғрилар биринчи навбатда ухлаб ётган аскарларнинг устидан ўтишлари керак эди. Ҳар тўрт соатда навбатдаги тўртта навбатчи аскарни уйғотишар ва навбатчилик қилиб бўлганлари уйқуга кетарди. Шундай қилиб, аскарлар бир-бирини алмаштириб, кечаю кундуз қўриқлашарди.
Рим муҳри. Хушхабарчи Матто, олий руҳонийлар «соқчилар билан бориб, қабр тошига муҳр босиб, қабрни қоровуллай бошладилар» деб ёзади (Мат. 27:66). Муқаддас Китоб бўйича мутахассис олим А.Т.Робертсоннинг сўзларига кўра, бу тошни фақат қабрни қўриқлаш учун тайинланган Рим соқчилари иштирокида муҳрлаш мумкин эди10. Мазкур ишдан мақсад ҳеч кимга қабр ичидагисини яширинча ўзгартиришига йўл қўймаслик эди.
Соқчилар қабрни кўздан кечириб, тошни жойига суриб қўйгандан сўнг, қоя арқон билан ўраб олинган, ҳар икки учида лой қумоғи билан маҳкамланган. Ниҳоят, ҳар бир лой қумоғига Рим ҳукмдорининг расмий муҳри изи босилган.
Муҳр Римники бўлганлиги сабабли, Масиҳнинг жасади Рим империясининг кучи ва ҳукумати томонидан қўриқланаётганлиги тасдиқланган. Тошни силжитмоқчи бўлган ҳар бир одам, албатта, муҳрни бузар ва шу билан Рим қонунининг ғазабига дучор бўлар эди.
Тирилишга доир эътиборга олиниши зарур бўлган далиллар
Масиҳ ва Унинг қайта тирилиши ҳақида ким ва қандай фикрда бўлишидан қатъи назар, ҳар бир одам ўша куни эрталаб жуда муҳим – жуда ҳайратланарли бир нарса содир бўлганини – бу ўн бир кишининг ҳаётини бутунлай ўзгартириб, ҳақорат ва қувғинларга ҳамда азоб-уқубатларга, кўпинча эса ҳатто ўлимга ҳам рози бўлишларига куч берганини тан олиши керак. Бу «нимадир» бўм-бўш қабр эди – унинг бўшлигини аниқлаш ёки уни рад этиш учун Қуддус марказидан бор-йўғи ўн беш дақиқалик масофа юришнинг ўзи кифоя эди!
Бўш қабр ҳақидаги хабар ва қайта тирилган Исо Масиҳнинг пайдо бўлиши одамларни ақлдан оздирди ва ўша пайтдан бошлаб тарихнинг ривожини аниқлаб берди. Шубҳасиз, у ерда нимадир содир бўлганди. Ҳақиқатан ҳам буюк нимадир юз берган!
Агар сиз Масиҳнинг ўлими ва қайта тирилиши билан боғлиқ воқеаларни оқилона талқин қилмоқчи бўлсангиз, мантиқий тушунтириб бўлмайдиган баъзи бир фикрларга дуч келасиз. Яҳудийлар ва римликлар Исонинг ўлимига ва унинг қабрда эканлигига ҳеч қандай шубҳа туғилмаслиги учун ҳаммасига пухта тайёргарлик кўришганди. Шундан сўнг, улар кўрган эҳтиёт чоралари – хочга михлаш, дафн этиш, муҳрлаш ва қабр қўриқланган бўлишига қарамай – тирилиш – у ерда ҳақиқатдан ҳам нимадир содир бўлганлигини – Масиҳ ўлгандан кейин қайта тирилмаган, деган фикрни илгари сурган танқид қилувчиларни жуда қийин аҳволга солиб қўяди.
Келинг, ушбу воқеаларни яна бир бора кўриб чиқамиз ва айрим хулосаларни чиқарамиз.
1-далил: Рим муҳри бузилган
Ўша Фисиҳ куни эрталаб Рим империясининг куч ва қудратини англатувчи муҳр бузилганди. Бу далилни ҳеч ким инкор этмайди. Бу воқеанинг оқибатлари ачинарли бўлиши мумкин эди. Агар бунга жавобгар одам ёки одамлар қўлга олинса, улар омон қолиши даргумон эди. Масиҳнинг шогирдлари бу муҳрни бузишга журъат этган бўлармиди? Эҳтимолдан йироқ. У ҳибсга олинганидан кейин улар ҳар қанақасига саросимага тушиб, қўрқувларини намойиш қилдилар. Бутрус ҳаттоки Масиҳни танишини рад этди.
2-далил: Қабр бўш
Ўша якшанба тонгининг яна бир аниқ далили - бўш қабрдир. Ҳеч ким ва ҳеч қачон қабрнинг бўш эканлигини инкор этмаган. Шуни таъкидлаш керакки, тирилишдан кейин тўсатдан қатъиятли ва жасур бўлиб қолган Масиҳнинг шогирдлари, Унинг қайта тирилганини тарқатиш учун Афина ёки Римга эмас; тўғридан-тўғри Қуддусга боришди. Агар улар айтганларининг ҳаммаси ёлғон бўлганида эди, уларнинг сўзларини осонгина рад этиш мумкин эди. Агар қабр бўшаб қолмаганида эди, тирилиш ҳақида Қуддусда тарғиб қилишнинг шунчаки имкони бўлмас эди. Пол Майер буни қуйидагича тушунтириб беради:
Биринчи Фисиҳ байрамидан кейин етти ҳафта ўтгач, Исонинг жасади ҳақиқатдан ҳам Юсуфнинг қабридан қандайдир тарзда ғойиб бўлгандагина, Қуддусдаги воқеанинг имкони бўлар эди. Акс ҳолда, маъбаднинг олий табақаси билан ҳаворийлар ихтилоф қилган, ариматеялик Юсуф дахмасига тезкор ҳужумни ташкил қилиш ва №1 ашёвий далилларни оммага ошкор қилиш орқали, воқеалар ривожланиб кетмасидан олдин пайдо бўлган ҳаракатни тўхтатиб қўйган бўларди. Аммо олий руҳонийлар бундай қилмадилар, чунки улар қабрнинг бўш эканлигини билишарди. Уларнинг бу воқеага расмий тушунтириш беришлари, яъни шогирдлар жасадни ўғирлаб кетганлиги – қабр ҳақиқатан ҳам бўш эканлигини тан олиш эди.
Баъзилар бўш қабр ҳақидаги ҳикояга эътироз билдириб, бу тарихий ҳақиқатдан кўра кўпроқ афсонанинг ривожланиши ёки мадҳ этувчи ҳийла-найранг эканлигини таъкидлайдилар. Аммо бўш қабр на мадҳ этувчи ҳийла-найранг, на афсона эмаслигининг энг ишончли далилларидан бири – бўш қабрни биринчи бўлиб аёллар кўриб қолганлигидир. Биринчи асрда Фаластинда аёллар паст ижтимоий мавқега эга бўлганлари боис фуқаро ёки гувоҳ сифатида судда гувоҳлик бера олишмасди. Яҳудий қонунлари аёлларга буни амалга оширишга камдан-кам ҳоллардагина рухсат берган. Хўш, нега масиҳийликни тарғиб қилмоқчи бўлганлар – шогирдларни, яъни янги эътиқоднинг асосий ҳимоя қилувчиларини – хочга михлаш пайтида тарқалиб кетишларига, аёлларни эса жасорат билан қабрга боришларига ва унинг бўш эканлигининг биринчи гувоҳлари бўлишларига сабаб бўлган афсонани тўқидилар? Бундай афсона янги эътиқодни тарғиб қилиш мақсадига хизмат қила олмасди. Нима учун айнан аёллар биринчи гувоҳ сифатида кўрсатилаётганлигига энг яхши далил – бу унинг ҳақиқат эканлигидан далолат беради, деган соғлом фикр келиб чиқади.
3-далил: Рим соқчиларининг ўз жойини рухсатсиз тарк этиши
Рим аскарлари қўриқлашлари керак бўлган жойни тарк этишди. Бу тушунтиришни талаб этадиган жуда ғалати далил.
Римликларнинг ҳарбий тузилишини пухта ўрганиб чиққан доктор Жорж Кэррининг маълум қилишича, ҳарбий интизомни бузганлик учун, масалан, қочоқлик, қуролни йўқотиш ёки шикастлаш, душманга режаларни топшириш, қўмондонни ҳимоя қилишдан бош тортиш ва тунги қўриқлаш жойини тарк этганлик учун ўлим жазоси берилар эди12. Шунингдек, қўриқчиликда ухлаб қолганлик учун ҳам (қаранг: Мат. 28:13). Агар аскарларнинг қайси бири жиноят содир этганлигини аниқлашнинг иложи бўлмаса, соқчининг айби учун ким ўлимга ҳукм қилинишини аниқлаш мақсадида қуръа ташланарди.
Маҳкумни қатл қилиш усулларидан бири қуйидагича бўлган: унинг кийимлари йиртиб ташланар ва ўз кийимларидан чиққан оловли гулханда тириклайин ёқиб юборилар эди. Рим ҳарбий интизоми ва хавфсизлиги тарихи шуни кўрсатадики, агар соқчилар қабр бўш эканлигига ишонч ҳосил қилмаганларида, улар ҳеч қачон ўз жойларини тарк этмаган бўлар эдилар. Қўмондонлардан қўрқиш ва олинадиган жазо жангчиларга берилган буйруқнинг майда тафсилотларигача диққат билан қарашларини кафолатлаган.
Бир вақтлар Қуддусдаги «Боғдаги қабр»* археологик мажмуасини бошқарган Доктор Билл Уайт тирилиш ва биринчи Фисиҳдан кейинги воқеаларни батафсил ўрганиб чиқди. Уайт Рим соқчиларига пора берган яҳудий оқсоқолларни танқид остига олади (қаранг: Мат. 28:11-14):
Агар зарурият боис қабрга кириш учун тошни қабр четига шунчаки думалатиб суриб қўйиш мумкин бўлганда эди, соқчиларни навбатчилик жойида ухлаб қолганликда айблаб, шафқатсиз жазони талаб қилишлари мумкин эди. Ҳаттоки улар зилзила натижасида муҳр синганлигини ва тош ер силкинганидан думалаб кетди деган баҳона билан эътироз билдирганларида ҳам, барибир уларнинг хатти-ҳаракатлари қўрқоқлик деб баҳоланиб, жазога тортилишарди.
Аммо ишнинг баъзи бир жиҳатлари бундай бўлиши мумкин эмаслигини кўрсатади. Олий руҳонийларнинг соқчиларга қарши ҳар қандай айблов қўйишига тўсқинлик қиладиган қатъий далиллар бор эди. Яҳудий оқсоқоллари бу ерга ташриф буюрганлари кундек равшан бўлиб, тошни синчковлик билан кўздан кечиришган ва унинг ҳолатига, шунингдек, соқчилар уни кўчиришга йўл қўймаганликларига ишонч ҳосил қилишган. Ҳеч бир топқир ақл-идрок эгаси мувофиқ жавобни бера олмади ёки айбдорни топа олмади, шунинг учун улар соқчиларга пора беришга ва содир бўлган воқеа ҳақида сукут сақлашга мажбур бўлишди13.
* Қуддусдаги қадимий дафн қилинадиган ғор; Исо Масиҳ дафн этилиши мумкин бўлган жой деб ҳисобланган. – Тарж. изоҳи.
4-далил: кафанлар ўзининг тарихини ҳикоя қилади
Ўша якшанба тонгида Масиҳнинг танаси қабрда бўлмагани ҳолда, қабрнинг ўзи мутлақо бўш эмасди. Унинг ичидаги нарсалар ҳайратга соларди. Қабрга келган ва сурилган тошни кўрган аёллар шогирдларнинг ёнига қайтишди ҳамда буни уларга хабар қилишди.
Бутрус ва Юҳанно дарҳол ўша ёққа жўнади. Юҳанно Бутрусдан ўзиб кетди ва дахманинг бошига келганда, ичкарига кирмади. Бунинг ўрнига энгашиб, жуда ғаройиб ҳолатни кўрдики, Масиҳ ҳақиқатан ҳам ўликдан тирилганига дарҳол ишонди.
У Масиҳнинг жасади қўйилган жойга қаради. Лекин у фақат жасад ўраладиган матоларни кўрди. Бошқа ҳеч нарса! Кўрганлари бир умр хотирасига жойланиб қолди.
Бутрус ва Юҳаннонинг дастлаб кўзи тушган ва шогирдларни қаттиқ ларзага солган нарса бўш дахма эмас, балки бўш кафан эди. Майкл Грин шу муносабат билан яққол таъкидлайди:
«Уларни эҳтиромли титроқ босгани ва улар Унинг сўзи чин эканига имон келтиргани бежиз эмас. Бундай ишни қилиш ҳеч бир дахма ўғрисининг қўлидан келмасди. Бундай қилиш унинг хаёлига ҳам келмаган бўларди. У шунчаки танани жасад ўраладиган матолар билан бирга олиб кетган бўларди»14.
5-далил: Масиҳнинг намоён бўлиши тасдиқланган
Бизнинг давримизда ўшанда шогирдлар тирилган Масиҳни кўрганига аниқ ишонганига кўпчилик олимлар шубҳа билдиришмайди. Муқаддас Китоб тадқиқотчиси Режинальд Фуллер таъкидлашича, “Хочга тортишдан кейинги бир неча ҳафта давомида Исонинг шогирдлари бу тарихнинг рад этиб бўлмас далилларидан бири эканига бошқаларни ишонтиришган”15. Шогирдлар бу ишончда собит бўлишига нима сабаб? Жамоат пайдо бўлган пайтдан бошлаб Исо ўз издошларига шахсан кўрингани таъкидлаб келинган.
Бирор тарихий ҳодисани ўрганаётганингда, у ҳақидаги маълумотлар қайд этилган ва ошкор қилинганида, ушбу ҳодисада иштирок этган ёки бунга шоҳид бўлган, ўша пайтда тирик бўлган одамлар сони етарлича бўлган-бўлмаганини аниқлаш жуда муҳим. Гувоҳларнинг сони кўп бўлса, бу ёзиб олинган маълумотларнинг аниқлигини тасдиқлашга кўмаклашади.
Тирилишдан сўнг Масиҳнинг намоён бўлгани ҳақидаги энг қадимги гувоҳликлардан бири, бу – ҳаворий Павлуснинг Коринфликларга биринчи мактубидаги сўзларидир (15:3–8):
“Мен Худодан қабул қилганимни дастлаб сизларга топширган эдим, яъни Муқаддас Битикларга мувофиқ, Масиҳ гуноҳларимиз учун ўлди, яна Муқаддас Битикларга мувофиқ, У кўмилди ва учинчи куни тирилди. Аввал У Кифага, сўнгра ўн икки шогирдига кўринди. Ундан кейин бир вақтнинг ўзида беш юздан кўпроқ биродарга кўринди. Улардан аксарияти ҳозирга қадар тирик, баъзилари эса дунёдан кўз юмиб кетганлар. Ундан сўнг Масиҳ Ёқубга ва қолган бутун ҳаворийларга кўринди. Ҳаммадан кейин эса чала туғилган болага ўхшайдиган менга ҳам кўринди”.
Амалда ҳамма олимлар бу оятларда ҳаворий Павлус Коринфликларга Биринчи мактуб ёзилишидан олдин пайдо бўлган имоннинг (ёки нақлнинг) қадимги рамзини ёзган деган фикрга қўшилади (Масиҳнинг туғилишидан кейинги 50 йиллар). Аслида имоннинг бу рамзини ўрганган кўплаб олимлар унга Масиҳ хочга тортилганидан кейинги 3 йилдан 8 йилгача бўлган санани қўйишади. Ҳаворий Павлус имоннинг бу рамзини ўзи Масиҳга юзланганидан кейин Бутрус ва Ёқубни кўришга борганида олган, деб ҳисоблаш қабул қилинган (қаранг: Гал. 1:18–19). Мана шунинг учун ҳам тарихчи Ханс фон Кампенгаузен ушбу матн “шундай матнга қўйилиши мумкин бўлган тарихий ишончлиликнинг барча талабларига жавоб” беришини таъкидлаган16.
Бу оятларда ҳаворий Павлус ўз ўқувчиларига Масиҳни бир вақтнинг ўзида беш юздан ортиқ одам кўргани далили маълум эканлигига умид қилади. Ҳаворий уларга бу одамларнинг аксарияти ҳали ҳам тириклигини ва улардан сўраш мумкинлигини эслатади. Бу таъкид – икки минг йил олдин бўлиб ўтган ҳодисани тасдиқлаш учун топиш мумкин бўлган яққол далилдир.
Янги Аҳд тадқиқотчиси Ч.Х.Додднинг шунга ўхшаш кузатишига қараганда, агар Павлус ҳақиқатан ҳам “шоҳидлар буни шахсан тасдиқлаши мумкин”лигини айтишни хоҳламаганида, “бу беш юз кишининг аксарияти ҳали ҳам тирик эканлиги далилини эслатишдан бирор маъно бўлиши даргумон”17.
Бу шоҳидларнинг орасида Масиҳга душманона кайфиятда бўлганлар ҳам ёки Унинг тирилганига шубҳа қилганлар ҳам бор эди. Етарлича ахборотга эга бўлган одамларнинг ҳеч қайсиси таршишлик Шоул Масиҳнинг издошлари сирасига киради деб ҳисобламаган бўларди. У Масиҳдан нафратланарди ва барча масиҳийлик ҳаракатини йўқотиш учун масиҳийларни тинмай таъқиб қиларди. Шунга қарамай, кейинчалик исми Павлусга алмаштирилган Шоул масиҳийликнинг буюк ва жўшқин тарафдорларидан бирига айланди. Бунчалик туб ўзгаришни нима келтириб чиқарган бўлиши мумкин? Бунинг учун кўп ҳам эмас, оз ҳам эмас, қайта тирилган Масиҳнинг шахсан намоён бўлиши талаб қилинганди (қаранг: 1 Кор. 9:1; Ҳав. 22:4–21).
Ёки мисол учун, Исонинг укаси Ёқубни оламиз. Муқаддас Китоб Исонинг укаларидан бирортаси ҳам У ҳаёт бўлганида Унга ишонмаганини кўрсатади (қаранг: Юҳ. 7:5; Марк 3:21–35). Бунинг устига улар Қуддусдаги халқ байрами пайтида Исони ҳалокатли тузоққа алдаб туширишга ҳаракат қилишганди. Бироқ Ёқуб кейинчалик ўз акасининг издошлари ва таъқибга учраган масиҳийлар сафига қўшилди. У илк Жамоат раҳбарларидан бирига ва унинг дастлабки жафокашларидан бирига айланди, буни Иосиф Флавий, Егезипп ва Климент Александрийский тасдиқлаган. Унинг масиҳийликка муносабатидаги бу қадар ибратомуз ўзгаришни нима келтириб чиқарди? Эҳтимол, Ёқуб ҳам Исони У тирилганидан кейин кўргандир?
Тирилишни “тушунтириш”га уринишлар
Исонинг тирилиши атайлаб уюштирилганлигини кўрсатишга уринган кўп назариялар илгари сурилган. Қайта тирилишга оид кўплаб далилларни рад этиб бўлмаслиги боис, бу уринишлар далилларни бошқача изоҳлаш ва тирилишни афсона, уйдирма ёки табиат қонунлари таъсири доирасига киритиши мумкин бўлган тушунтиришни топиш истаги билан боғлиқ. Скептиклардан камдан камигина асосий далилларни – суд, хочга михлаш, дафн қилиш, соқчилар, муҳр ёки бўш дахмани инкор қилади, – чунки уларни тасдиқловчи тарихий далиллар жуда кучли. Улар шунчаки ўлган одамнинг ҳаётга қайтганини рад этишади, холос. Бу скептикларнинг нуқтаи назарини қуйидаги тарзда ифодалаш мумкин: «Бунинг ҳаммаси шундай, аммо қандайдир бошқа тушунтириш бўлиши шарт».
Бу назарияларнинг баъзиларига қўшилиш учун, Янги Аҳдда таклиф қилинган тушунтиришлардан кўра кўпроқ ишонч зарур бўлади. Биз бу назарияларнинг ҳар бирини “Тирилишнинг исботлари” китобимизда кўриб чиққанмиз. Бу ўринда эса ҳар қандай назария барча далилларни тушунтириб бериши кераклигини, жумладан, ҳаворийлар ўзларининг Исо ҳақиқатан ҳам учинчи куни жисмонан қайта тирилганига ишонганлари учун азоб ва ўлимни қабул қилишга тайёр бўлгани далилини ҳам изоҳлаш шартлигини таъкидлаб ўтамиз. Агар тирилиш алдамчилик бўлса, у ҳолда улар ниманинг ҳаққи-ҳурмати учун бунчалик тайёргарлик билан азоб ва ўлимга юз тутишди? Кимлардир буни ҳаворийлар оммавий алаҳсираш (галлюцинация) таъсири остида бўлгани билан тушунтиришга ҳаракат қилган, бироқ психологлар алаҳсираш – якка тартибдаги кечинма бўлиб, одамлар гуруҳида айнан бир хил алаҳсираш бўлиши мумкин эмаслигини бизга айтмоқда. Бу муқобил тушунтиришлар очиқ-ойдин бўлган далилларга шунчаки тўғри келмайди.
Книга на Узбекском языке: - Факт изменивший ход истории (Джош и Шон Макдауэлл)
