Роберт Спраул. Худонинг Муқаддаслиги - (3 Боб) Китоб Ўзбек тилида
Xudoning Muqaddasligi (Robert Spraul) O‘zbek tilida Audiokitob
Мундарижа
1-БОБ. Муқаддас граал
2-БОБ. Муқаддас, Муқаддас, Муқаддас
3-БОБ. Титроққа солувчи сир
4-БОБ. Муқаддаслик етказган жароҳат
5-БОБ. Лютернинг телбалиги
6-БОБ. Муқаддас адолат
7-БОБ. Муқаддас худо билан уруш ва тинчлик
8-БОБ. Муқаддас бўлинг
9-БОБ. Худо ғазабга тўлган гуноҳкорлар қўлида
3-БОБ Титроққа солувчи сир
Мени тешиб ўтаётган, бироқ яраламайдиган
Бу қандайин кўз қамаштирувчи нур экан?
Титрамоқдаман ва ёнмоқдаман мен.
Қанчалик хоҳласамда, босилмас титроқ,
Олов ҳамон ёнмоқда мени ҳайратга солиб.
АВЛИЁ АВГУСТИН
Шундай қилиб, биз ушбу китобнинг учинчи бобига ҳам етиб келдик, аммо мен ҳали ҳам муқаддас бўлиш нима эканлигини аниқлай олганим йўқ.
Афсус, бироқ энди буни кейинга қолдириб бўлмайди. Муқаддасликка таъриф беришда мислсиз қийинчиликларга дуч келасан. Муқаддаслик шунчалик кўп нарсани ўз ичига олади ва у бизга шунчалик бегонаки, уни аниқлаш мумкин эмасга ўхшаб кўринади. Ҳақиқий маънодаги «муқаддаслик» сўзи — биз учун бегона ва «чет тилидаги» сўздир. Бироқ, одатда чет тилидаги сўзларга дуч келганимизда, ҳар доим бизга шу сўзнинг аниқ таржимасини бера оладиган луғатлар ёрдамга келишига умид қиламиз. Аммо ҳозир бизнинг олдимизда турган муаммо шундан иборатки, ушбу «муқаддас» сўзи — барча тиллар учун чет тилидаги сўз ҳисобланади. Бу ерда ҳеч қандай луғат бизга ёрдам бера олмайди.
Муқаддас Китобда «муқаддас» сўзи бир нечта турли хил бўлган маъноларда ишлатилади. Бу эса бизнинг олдимизда турган муаммони янада қийинлаштиради. Баъзи бир ҳолатларда «муқаддас» сўзи Муқаддас Китобда Худо марҳамати тушунчасига яқин бўлган маънода ишлатилади. Бир вақтнинг ўзида шу сўзнинг оддий таърифини кўрадиган бўлсак, бу: «пок, битта ҳам доғи йўқ, тўлиқ мукаммал ва ҳар томонлама бенуқсон», деган маънони англатади.
«Муқаддас» сўзини эшитганимизда, ҳаёлимизга биринчи келадиган нарса покликдир. Агарда охиригача аниқ айтадиган бўлсак, бу сўз Муқаддас Китобда шу маънода ҳам ишлатилади. Бироқ, Муқаддас Китобга нисбатан оладиган бўлсак, поклик ёки маънавий баркамоллик ғояси бу сўзнинг иккинчи даражали маънолари бўлиши мумкин. Серафимлар ўз қўшиқларини куйлашганда, уларнинг қўшиғида оддийгина бўлган: «пок, пок, покдир», дегандан кўра каттароқ маъно мавжуд эди.
«Муқаддас» сўзининг асосий, бошланғич маъноси — «мукаммал»дир. У «кесиш» ёки «ажратиш» деган маънони англатувчи қадимий сўздан келиб чиққан. Агарда бу бошланғич маънони замонавий тилга ўтказадиган бўлсак, «алоҳида бичиш ёки кесиш» жумласи ҳосил бўлади. Эҳтимол, ушбу «бошқаларга қараганда яхшироқ бичиш» жумласи маънони яхшироқ етказиб бериши мумкин. Агарда биз юқори сифатли кийим ёки бошқа бир буюмни кўрсак, «ажойиб қилиб бичилган экан», деб гапирамиз.
Ҳар бир ёзувчига муҳаррир зарурдир. Муҳаррирлар — ажойиб кишилар. Улар ўз ишларини адо этаётганларида сеҳргарларга ўхшаб кетадилар, баъзан эса улардан ҳам яхшироқ ишларни бажарадилар. Улар қинғир-қийшиқ ёзилган қўл ёзмани туппа-тузук кўринишга келтирадилар. Улар маъноси ноаниқ бўлган бир парча матнни олиб, уни барча тушуна оладиган кўринишга келтира оладилар. Муҳаррирларнинг уринишлари сабабли ўқувчи муаллифнинг грамматик ва услубий хатоларини кўрмайди, чунки муҳаррир китоб ўқувчининг қўлига етиб боришига қадар бу хатоларни тўғирлаб чиқади. Улар камдан-кам учрайдиган тиришқоқлик билан ўз ишларини бажариб, нашриёт ишининг камтарин қаҳрамонлари бўлиб қолаверадилар. Бироқ — ҳақиқатнинг кўзига тик қарайлик — баъзи вақтларда уларнинг қилиқларига чидаб бўлмайди.
Менинг муҳарририм узун сўзларни кўрганда, шундай аҳволга тушади. У мени ушбу китобни ёзаётганда узун сўзлар ёки илмий услубдан фойдаланмасликка ваъда беришга мажбур қилди. Бу қиролни яланғоч қилиб қўйиш билан баробардир. Узун сўзлар ёрдамида мен ўзимнинг билимсизлигимни яшираман. Узун сўзлар бунинг учун жуда яхши қўл келади. Агарда мен ҳеч ким тушунмайдиган сўзни ишлата олсам, кишилар ўзлари тушунмаганларидан сўнг, бу ерда нима дейилганини муаллифнинг ўзи билса керак, деб ўйлашларига умид қилсaм бўлади.
Мен боши берк кўчага кириб қолдим. Мен узун сўзларни ишлатишга мажбурман. Муҳаррирни эсдан чиқарамиз. Узун, мавҳум, теологик сўзга тайёр бўлинг. Тайёрмисиз?
Трансцендентлик.
Мана. Мен ҳозиргина санадим. «Трансцендентлик» сўзида ўн бешта ҳарф бор экан. Бироқ «хиёнаткорлик» ҳам етарлича узун — ўн иккита ҳарфдан иборат бўлган сўз, аммо ҳамма кишилар бу сўз нимани англатишини яхши билишади (тўғрисини айтадиган бўлсак, менинг ёзувимда бу сўз ўн учта ҳарфдан иборат эди, бироқ муҳарририм хатони тўғирлади).
«Трансцендентлик» сўзини тўғридан-тўғри таржима қиладиган бўлсак, «устидан ошиб ўтиш керак бўлган нарса», деган маънони англатади. Ҳозирги кунда бу сўзга «оддий чегаралардан ташқарига чиқиш» маъноси берилмоқда. «Трансцендентлик» бирор нарсадан юқорида турувчи, маълум чегаралардан ташқарига чиқувчи, деган маънони англатади. Худонинг трансцендентлиги ҳақида гапирганимизда, Худо биздан юқори эканлигини ва биз учун мавжуд бўлган чегаралар Унинг учун мавжуд эмаслигини назарда тутган бўламиз. Бу сўз орқали Худонинг барча нарсадан юқори турувчи ва мутлақ улуғворлиги ифода қилинади, шу билан бирга, Худо ва дунё ўртасидаги ўзаро муносабатлар очиб берилади. У дунёдан улуғ. У дунё устидан мутлақ ҳукмронликка эга. Дунё Унинг устидан ҳукмронлик қила олмайди. «Трансцендентлик» сўзи Худонинг қудратли улуғворлигини, Унинг дунё устидан юқори кўтарилганлигини етказиб беради. Бу сўз Худо ва Унинг севикли ижоди ўртасидаги чексиз масофани кўрсатиб беради. Худо бошқа барча нарсадан чексиз яхши ва юқоридир.
Муқаддас Китобда Худони муқаддас деб аташганда, кўп ҳолларда бу Худо трансцендет равишда узоқлашган, деган маънони англатади. Худо бизлардан шунчалик юқори ва биз учун маълум бўлган чегаралардан шу даражада узоқдаки, баъзи вақтларда У бизга мутлақо бегонага ўхшаб туюлади. Муқаддас бўлиш «бошқача» бўлиш, бутунлай бошқа тарзда фарқ қилиш демакдир. «Муқаддас» сўзи дунёвий нарсаларга нисбатан қўлланилганда ҳам, одатда ўша асосий маъносида ишлатилади. Муқаддас Китобда муқаддас деб айтиладиган нарсалар ёзилган қуйидаги рўйхатни диққат билан кўриб чиқинг:
муқаддас ер
муқаддас ибодатхона
муқаддас шанба
муқаддас халқ
муқаддас жой
муқаддас мой
муқаддас кийим
муқаддас юбилей
муқаддас уй
муқаддас дала
муқаддас ўндан бир
муқаддас сув
муқаддас идиш
муқаддас кема
муқаддас нон
муқаддас шаҳар
муқаддас уруғ
муқаддас сўз
муқаддас амр
муқаддас кишилар
муқаддас жой
муқаддаслар муқаддаси
Бу якуний рўйхат эмас. Унинг мақсади — «муқаддас» сўзи Худодан бошқа кўп нарсаларга нисбатан ҳам қўлланилишини кўрсатиш эди. Барча ҳолатларда «муқаддас» сўзи оддийгина маънавий ёки аҳлоқий сифатдан бошқачароқ нарсани ифодалаш учун ишлатилади. Барча муқаддас бўлган нарсалар бошқаларидан ажратилган, дунёдан ажратилган. Бу кишилар ёки буюмлар ёки тушунчалар — муқаддас қилинган, умумий қўлланишдан ажратилган, Тангри ва Унинг хизмати учун аталган.
Юқоридаги рўйхатда номи тилга олинганлар ўз-ўзидан муқаддас бўлмаган. Улар муқаддас бўлиши учун Худо томонидан муқаддас қилиниши зарурдир. Ёлғиз Худовандгина Ўз-Ўзидан муқаддасдир. Фақат Худо бошқа бирор нарсани муқаддас қила олади. Фақат Худогина бирор нарсани ўзгартириши, оддий ёки барча ишлатадиган нарсадан қандайдир муҳим, бошқача, алоҳида бўлган нарсани яратиши мумкин.
Эски Аҳдда муқаддас қилинган нарсаларга нисбатан қандай муносабатда бўлишганлигига эътибор беринг. У қандай нарса бўлмасин унга нисбатан алоҳида эътибор берилар эди. Муқаддас қилинган буюмлардан кундалик эҳтиёжларда фойдаланмайдилар. Уларга умуман қўл теккизмасликлари ҳам мумкин эди. Муқаддас қилинган таомни умуман емасликлари мумкин эди. Қисқача айтганда, муқаддас қилинган нарсани кундалик эҳтиёжларда ишлатмас эдилар. У алоҳидадир.
Поклик ҳақида тушунчалар нима сабабдан олдинги қаторларга чиқади? Биз муқаддасликни поклик ёки маънавий баркамоллик билан тенглаштиришга ўрганиб қолганмиз. Бирор нарса муқаддас қилинганда, муқаддас бўлганда, у покланади. Унда алоҳидалик билан бир қаторда поклик ҳам яққол кўзга ташланиб туриши лозим. Муқаддаслик покликни инкор қилмайди. Муқаддаслик ҳақидаги тушунча поклик ҳақидаги тушунчани ҳам ўз ичига олади. Бироқ, муқаддаслик ғояси поклик ғояси билан чекланиб қолмаслигини ҳеч қачон ёдимиздан чиқармаслигимиз зарурдир. Муқаддаслик покликни ўз ичига олади, аммо унинг ўзи покликдан кўра улуғроқ тушунчадир. Бу поклик ва трансцендентликдир. Бу трансцендент покликдир.
Худога таъриф бериш учун «муқаддас» сўзидан фойдаланганимизда яна бир муаммога дуч келамиз. Худо ҳақида сўз юритганимизда, Худонинг белгилари, деб номланадиган сифатлар ва хоссаларнинг рўйхатини тузиб чиқамиз. Биз Худо — бу Руҳ, У ҳамма нарсани билади, У севувчи, У адолатли, раҳмдил, иноятли ва ҳ.к.з, деб гапирамиз. Муқаддасликни ҳам ушбу белгилар қаторига қўшиш, яъни муқаддасликни Худонинг кўпгина белгиларидан бирига айлантириш ғояси ҳам мавжуд. Бироқ, «муқаддас» сўзи Худога нисбатан ишлатилганда, у бирор бир алоҳида белгини билдирмайди. Аксинча, Худога нисбатан ишлатилганда бу сўз умумий маънога эга бўлади. У Худонинг илоҳийлиги синоними сифатида ишлатилади. Яъни, «муқаддас» сўзи Худога тегишли бўлган барча нарсага эътиборни қаратади. У Худонинг севгиси — муқаддас севги, Худонинг адолати — муқаддас адолат, Худонинг меҳрибончилиги — муқаддас меҳрибончилик, билими — муқаддас билим, Руҳи эса — Муқаддас Руҳ эканлигини бизга эслатиб туради.
Биз «муқаддаслик» ибораси Худонинг трансцендентлигига, Унинг дунёдан юқори туришига эътиборимизни қаратишига ишонч ҳосил қилдик. Бундан ташқари, Худо Ўз дунёсида танлаган ҳар бир нарсасига «қўлини узатиб», уни муқаддас қилиши мумкинлигини ҳам билиб олдик. У оддий нарсани бир зумдаёқ ажойиб бир нарсага айлантириши мумкин. Яна бир марта такрорлаб ўтиш жоиздир: бу дунёдаги ҳеч бир нарса ўз-ўзидан муқаддас бўла олмайди. Фақат Худогина бирор нарсани муқаддас қила олади. Фақат Худо муқаддас қилиши мумкин.
Агарда биз аслида муқаддас бўлмаган нарсани муқаддас, деб атайдиган бўлсак, биз бу ҳаракатимиз билан бутпарастлик гуноҳини қилган бўламиз. Бутпарастлик — бу қаттиқ адашишдир, бунда оддий нарсаларга нисбатан фақатгина Худога тегишли бўлган ҳурмат, итоат қилиш, завқланиш ҳислари пайдо бўлади. Бутпарастликнинг моҳияти — Худонинг ўрнига Унинг ижодига сиғинишдан иборатдир.
Қадим замонларда бутларни тайёрлаш ҳунари фойдали ҳунар ҳисобланар эди. Бутлар баъзан ёғочдан, баъзан — тошдан, баъзида эса қимматбаҳо хом ашёлардан тайёрланар эди. Бутларни ясайдиган киши бозор майдонига борар ва у ерда энг яхши хом ашёни сотиб олиб, ўз устахонасига қайтиб келарди. У устахонада хом ашёга моҳирлик билан ишлов берар эди. Узоқ соатлар давомида, яхши асбоб-ускуналар ёрдамида у хом ашёга керакли шаклни берарди. Ишни якунлагач, у устахонани тозалаб чиқар ва асбобларини тартибга солиб, жой-жойига қўйиб қўяр эди. Сўнгра тиз чўкиб, ўзи ҳозиргина ясаган бутга мурожаат қилиб гапира бошлар эди. Тасаввур қилиб кўринг-а, сиз кўр ва қулоқсиз бўлган тош ёки ёғоч парчаси билан гаплашаяпсиз. Бу парча ўзига мурожаат қилиб айтилаётган сўзларни ҳеч қачон эшитмайди. У жавоб бера олмайди. У ҳеч кимга ёрдам қўлини чўза олмайди. У кўр, кар, соқов ва иложсиздир. Шунга қарамасдан, кишилар бу каби буюмларга муқаддас деб ном берар ва уларга сиғинар эдилар.
Баъзи ҳолларда бутпарастлик бирмунча нозик шаклларни қабул қилар эди. Инсонлар тошдан йўниб ясалган тасвирларга ёки санамларга сиғинмасдилар. Бунинг ўрнига улар Қуёш ёки Ой ва ҳаттоки абстракт ғояларга ҳам сиғина бошладилар. Бироқ Қуёш ҳам яратилиш маҳсулидир. Ойда ҳам ҳеч қандай муқаддаслик ёки ғайритабиийлик йўқ. Буларнинг барчаси — табиатнинг бир қисми ҳисобланади. Буларнинг барчаси яратилган. Улар инсон қалбида чуқур таассурот қолдириши мумкин, бироқ шунга қарамасдан улар барча яратилган нарсаларнинг қаторидан четга чиқмайди ва улардан юқори бўла олмайди. Улар муқаддас эмас.
Инсонлар бутларга сиғинган вақтларида муқаддас бўлмаган нарсаларни муқаддас, деб атайдилар. Ёдингизда бўлсин, фақат Худогина бирор нарсани муқаддас қила олади. (Жамоат хизматчиси никоҳни ёки қутлуғ кечлик учун мўлжалланган нонни «муқаддас» қилаётганда амалга ошган ишни тасдиқлаши кўз остига олинади — «муқаддас» қилинаётган нарса олдиндан Худо томонидан муқаддас қилиб қўйилгандир. Инсон томонидан амалга оширилаётган бу каби «муқаддас қилиш»га Худо Ўз розилигини берган.) Агарда инсон Худо ҳеч қачон муқаддас қилмаган нарсани муқаддас қилишга ҳаракат қилса, бу ҳақиқий муқаддас қилиш эмас. Бу шаккоклик қилиш, ҳақорат қилиш демакдир. Бу бутпарастлик демакдир.
Асримизнинг бошида бир немис олими ғайриоддий ва ажойиб бир ишни амалга оширди. У муқаддасликнинг аҳамиятини ўрганган эди. Бу кишининг исми Рудольф Отто. Отто муқаддасликка илмий нуқтаи-назардан қарашга ҳаракат қилиб кўрди. У турли хил маданият ва халқларга тегишли бўлган кишилар муқаддас деб ҳисоблайдиган нарсага дуч келганларида ўзларини қандай тутишларини ўрганиб чиқди. У инсонлардаги муқаддасликка дуч келганда пайдо бўладиган ҳис-туйғуларни текшириб чиқди.
Отто томонидан қилинган биринчи муҳим кашфиёт қуйидагидан иборат эди: инсонлар муқаддас нарсани қийинчилик билан таърифлаб беришади. У баъзи бир аниқ таърифлар берилишига қарамасдан, барибир таърифлаб бўлмайдиган нимадир қолишини айтиб ўтди. Гап ўша «нима»нингдир нотўғрилигида эмас. Аксинча, у жуда ҳам тўғридир. У бизнинг онгимиз қоплаб олиши мумкин бўлган чегаралардан ташқарига чиқиб кетади. Инсоннинг муқаддаслик билан бўлган учрашувида сўз билан ифодалаб бўлмайдиган нарса бор эди. Буни Отто «плюс», деб атади. «Плюс» — бу муқаддаслик билан юзма-юз келган вақтда инсонда пайдо бўладиган ва уни тушунтириб бериш учун сўз топилмай қоладиган инсоний кечинмаларнинг бир қисмидир. Бу тўла-тўкис тушунтира олиш имкониятига очиқдан-очиқ қарши чиқадиган руҳий элементдир.
Отто муқаддаслик учун махсус атама яратди. У муқаддасликни mysterium tremendum, деб атади. Бу сўзнинг таржимаси «титроққа солувчи сир» демакдир. Отто буни шундай деб таърифлайди:
«Баъзан бу туйғу худди қирғоққа урилаётган тўлқинга ўхшаш юмшоқ тўлқин каби келиб киши онгининг барча бурчакларига кириб бориши, уни осойишталик ва итоат қилиш истаги билан тўлдириши мумкин. Баъзида у узоқ давом этади ва ниҳоят тўхтамагунча, кўнгил ўзининг одатдаги «дунёвий» кечинмалар ҳолатига тушмагунча, қувончли ҳаяжон ҳисси тўлқинланади, инсон кўнглининг кайфиятини яхшилаган ҳолда акс-садо беради. Муқаддасликни ҳис қилишни вулқоннинг отилишига ўхшатиш мумкин, у инсон қалбининг туб-тубидан сиқилишлар ва тортишишлар билан биргаликда отилиб чиқиши ёки ҳаяжоннинг ғалати шаклларига, мастлик ҳолатини эслатувчи жазавага тушишга, ҳайратга ва ўз-ўзини йўқотиш ҳолатига олиб келиши мумкин. У ақлсиз ва иблисона тус олиши, даҳшатга тушиш, қўрқув ва титроқ ҳолати билан якунланиши мумкин. Муқаддасликни ҳис қилиш шафқатсиз ва ваҳший тус олиши мумкин, бироқ, яна бир маротаба айтиб ўтиш лозимки, у гўзал, пок ва шуҳратга тўла нарсага айланиши ҳам мумкин. У кимнингдир ёки ниманингдир ҳузурида сўзлаш қобилиятини йўқотган ва титраётган инсоний мавжудотнинг итоатига ҳам айланиши мумкин. Барча яратилганлардан юқорида турувчи ва ифода қилиб бўлмайдиган сир бўлганнинг ҳузурида».
Отто tremendum (титроққа солувчи) ҳақида, муқаддаслик бизда уйғотадиган қўрқув ҳақида гапирган эди. Муқаддаслик бизни алоҳида қўрқувга солади. Биз буни таърифлаб бериш учун қуйидаги ифодалардан фойдаланамиз: «Томиримдаги қон қотиб қолди», «Аъзойи баданим жимирлаб кетди».
Худди негрларнинг «Улар менинг Раббимни хочга михлашаётган вақтда сен ҳам ўша ерда бормидинг?» номли диний қўшиғига ўхшаш. Бу қўшиқнинг нақорати қуйидагича: «Баъзан мен бундан титроққа тушаман… титроққа тушаман… титроққа тушаман».
Бизнинг муқаддасликка нисбатан ҳис-туйғуларимиз турличадир. Қайсидир маънода, у бир вақтнинг ўзида бизни ўзига жалб ҳам қилади, ўзидан итаради ҳам. Кўринмас куч бизни у тарафга тортади ва шу билан бирга ундан қочгингиз келади. Биз худди, йўлнинг айрилиш жойида туриб, қайси томонга юришни билмаётган кишиларга ўхшаймиз. Юрагимизнинг бир бўлаги муқаддасликка ташна, бошқа бўлаги эса — уни рад этади. Биз у билан бирга ҳам, усиз ҳам яшай олмаймиз.
Бизнинг муқаддасликка бўлган муносабатимиз, арвоҳлар ҳақидаги ҳикоялар ва даҳшатли фильмларга нисбатан бўлган муносабатимизга ўхшайди. Болалар ота-оналаридан арвоҳлар ҳақида гапириб беришни илтимос қилишади, ота-она розилик билдирганидан сўнг ҳикоя болаларни шунчалик даҳшатга соладики, энди улар ҳикояни тўхтатишни сўрай бошлайдилар. Мен хотинимни даҳшатли фильмларга олиб боришни ёқтирмайман. У кинони кўрмагунча, аниқроқ қилиб айтадиган бўлсам, кўриб бўлмагунча яхши кўради. Ҳар сафар бир хил воқеа такрорланади. Аввалига у менинг қўлимни тирноқларини ботириб, сиқиб ушлаб олади. У кўзларини юмиш учун қўлимни қўйиб юборган пайтларда мен енгил нафас оламан. Кейинги ҳаракат — ўз жойини тарк этиб энг охирги қаторга боради ва деворга суяниб туради. У ерда ҳеч ким унинг орқасидан ташланмаслигига ишонч ҳосил қилади. Ниҳоят, охирги босқич — у томоша залидан бутунлай қочиб чиқиб кетади. Шунга қарамасдан, у шундай киноларга боришни ёқтиришини айтади. (Бу нарсаларнинг қаеридадир теологик ғояга намуна мавжуддир.)
Муқаддасликка нисбатан кишиларда пайдо бўладиган аралаш ҳислар ҳодисасига энг яққол намунани радио дунёсидан топишимиз мумкин бўлса керак. Телевиденияга қадар инсонларнинг кўнглини очадиган нарса радиодастурлар бўлган эди. Ҳар куни бизларга кўп қисмли радиосаҳналарни эшиттиришар эди. Кечки вақт саҳна асарлари ҳамда «Ёлғиз рейнджер», «Супермен», «Тэннеси Жед», «Хоп Хэрриган» ва бошқаларнинг саргузаштларига бағишланган эди. Мен сирли воқеалар ҳақида ҳикоя қилувчи дастурларни тинглашни ёқтирар эдим. «Гангбастерлар», «Мистер Кин йўқолганларни топади», «Жонни Доллар — суғурта идорасининг изқувари» ва «Номаълум нарса».
Барча даҳшатли дастурлар ичидаги энг даҳшатли дастур очилаётган эшикнинг ғичирлаган овози билан, худди кимдир тирноғи билан ойнани тирнаётганга ўхшаш овоз билан бошланар эди. Бу овозлар менинг онгимда пўпанак босиб кетган, зўрға очиладиган эшикли қадимий, зах сағана тасвирини гавдалантирар эди. Эшик ғичирлашидан сўнг, диктор баланд овоз билан: «Иннер санктум!», дер эди.
«Иннер санктум» сўзларининг нимаси қўрқинчли? Улар нимани англатади? «Иннер санктум» «муқаддас жойнинг ичида» ёки «муқаддасликнинг ичида» деган маънони англатади. Инсон учун муқаддаслик ичида бўлиш ҳолатидан ҳам қўрқинчлироқ ҳолат бўлмаса керак. Биз mysterium tremendum қаршисида титроққа туша бошлаймиз.
Муқаддас Худонинг сирлилиги лотинча «августус» сўзи билан ифода қилинади. Биринчи масиҳийлар Цезарни шу унвон билан аташдан бош тортган эдилар. Масиҳийлар учун ҳеч қандай инсон август унвонига лойиқ эмас. Бу фақат Худога лойиқ бўлган унвон. «Августус» бўлиш инсонларда эҳтиром ва муқаддас қўрқув уйғотиш демакдир. Бу сўзнинг олий маъносида фақат Худо шундайдир.
Отто, инсонларнинг муқаддаслик билан учрашганларида бошидан ўтказадиган кечинмаларини тадқиқот қилиш натижасида шуни аниқладики, инсон муқаддаслик билан юзма-юз келганда сезадиган энг ёрқин ҳис-туйғу — бу ўзининг яратилган ижод эканлигини ҳис қилиш экан. Яъни, биз Худонинг ҳозирлигини сезган пайтимиздагина, ўзимизни яратилган ижод сифатида сезамиз. Борлиқ Ибтидоси билан учрашганимизда, ўзимиз Унга ўхшаш эмас эканлигимизни сезиб қоламиз. Чексизлик билан тўқнаш келсак, ўзимизнинг чегараланганлигимизни англаб етамиз. Абадият билан учрашсак, ўзимизнинг вақтинча, ўткинчи эканлигимизни тушуниб қоламиз. Худо билан учрашув — қарама-қаршиликларга яққол мисолдир.
«Бошқа» ва бизнинг орамиздаги қарама-қаршилик ҳайратланарли ва чексиздир. Шу ерда пайғамбар Еремия ва у қандай қилиб Худога шикоят қилганлиги ёдимизга тушади:
«Худовандим, Сен мени қизиқтирдинг ва мен қизиқиб қолдим. Сен кучлисан ва шунинг-чун мени енгдинг» (Ере. 20:7).
Бу ерда худди Еремия дудуқликнинг оғир шакли билан оғриганга ўхшаб кўринади. Одатда Муқаддас Китоб ифодалари тилнинг қисқалиги, «иқтисодийлиги» билан ажралиб туришади. Еремия эса кўриниб турган нарсага изоҳ бериш билан бу қоидани бузади. У шундай дейди: «Худовандим, Сен мени қизиқтирдинг ва мен қизиқиб қолдим». Жумланинг иккинчи қисми — бекорчи сўз сарф қилишдир. Албатта, Еремия қизиқади-да. Агарда Худонинг Ўзи уни қизиқтирган бўлса, у қандай қилиб қизиқмаслиги мумкин? Агар Худо ундан кучли бўлса, У Еремияни енга олмаслиги мумкинми?
Балки, Еремия, Худо унинг шикоятини тушунганлигига ишонч ҳосил қилмоқчи бўлгандир. У ўзи хоҳлаётган нарсани таъкидлаш учун иброний адабиётга хос бўлган қайтариш усулидан фойдаланган бўлиши ҳам мумкин. Еремия қизиқиб қолган эди. Худо уни енгди. У Худонинг мислсиз қудрати олдида ўзини ночор ва заиф сезар эди. Бу Еремия томонидан ўзининг яратилган ижод эканлигини сезишнинг энг юқори чўққиси эди.
Бизнинг ижод эканлигимиз ҳақидаги эслатмалар ҳар доим ҳам ёқавермайди. Иблиснинг Момо Ҳавони васвасага солаётганда: «Худо каби… бўласизлар», деб айтган сўзларини онгимиздан чиқариб ташлаш жуда ҳам қийиндир. Агар мумкин бўлганида, биз ушбу даҳшатли иблисона ёлғонга ишонишга ҳам тайёр эдик. Агар биз худолар каби бўла олсак, у ҳолда биз ўлмас, бенуқсон бўлар эдик ва ҳеч ким бизга қаршилик қилмас эди. Биз шу лаҳзаларда ўзимиз эга бўлмаган ва эга бўла олмайдиган бошқа кўпгина фазилатларга эга бўлар эдик.
Ўлим ҳақидаги ўй-фикр бизда кўпинча қўрқув ҳиссини уйғотади. Биз бирор кишининг ўлимига дуч келган пайтимизда, бу ўзимизнинг ҳам ўлимга маҳкум эканлигимизни, биз ўлишимиз керак бўлган вақт-соат ҳам етиб келишини эслатади. Ўлим ҳақидаги ўй-фикрни хаёлимиздан чиқариб ташлашга уринамиз. Бошқа бир кишининг ўлими ҳаётимизга кириб келганида ва бизга номаълум бўлган келажакда, кун ёки соатда биз билан нима юз бериши ҳақида эслатган бир пайтда, биз ўзимизни ноқулай сезамиз, хавотирлик ва нотинчликни ҳис қиламиз. Ўлим бизга ҳаммамизнинг яратилган мавжудот эканлигимизни эслатиб туради. Бироқ, ўлим қай даражада қўрқинчли бўлмасин, у муқаддас Худо билан бўладиган учрашув олдида ҳеч нарса эмас. Биз Худога дуч келганимиз ҳамон, ўзимизнинг яратилган мавжудот эканлигимизни мутлақ англаб етишдек ҳис-туйғу бизни қамраб олади. Бу тўқнашув биз ишонишга одатланган ўзимизни «кичик» илоҳлар, яримхудо деб ҳисоблашимиз ҳақидаги, агар ҳаракат қилсак, абадий яшай олишимиз мумкинлиги тўғрисидаги афсоналарни парча-парча қилиб ташлайди.
Ўлимга маҳкумлигимиз учун биз турли хилдаги қўрқувларга дуч келамиз. Биз хавотирлар, мияга ўрнашиб қолган қўрқувлар — фобияларга тўламиз. Баъзи кишилар мушуклардан қўрқишади, бошқалари — илонлардан, учинчилари — кўп сонли кишилар тўпланган жойлардан ёки баландликдан қўрқишади. Бу фобиялар бизни ич-ичимиздан емиради ва руҳий осойишталигимизни бузади.
Фобиянинг барча кишилар азоб чекадиган бир тури мавжуд. Бу ксенофобия, деб аталади. Ксенофобия — бу нотаниш ёки бегона кишилар қаршисидаги, шу билан бир қаторда барча бизга ёт ва бегона бўлган барча нарсалар қаршисидаги (баъзида нафратга айланиб кетадиган) қўрқувдир. Худо — ксенофобия учун энг мос келувчи объектдир. Худо шахсининг биз учун бутунлай бегона бўлган аспектлари мавжуддир. У биз учун мутлақо бегонадир. У муқаддас, биз эса — йўқ.
Биз Худодан қўрқамиз, чунки У муқаддасдир. Биздаги қўрқув — бу Муқаддас Китоб Худоси берадиган қўрқув эмас. Бу қуллар қўрқуви, ҳайвоний қўрқув. Худо биз учун ўта улуғ. У бизда керагидан ортиқ бўлган даҳшатли эҳтиром пайдо қилади. У бизнинг олдимизга қаттиқ талабларни қўяди. У — бизнинг хавфсизлигимизга таҳдид солувчи сирли Нотаниш Зотдир. Унинг ҳузурида биз қалтираймиз ва титроққа тушамиз. У билан шахсий учрашув бизга сезиларли даражада жароҳат етказиши, ҳаётимиздаги энг улкан жароҳатни етказиши мумкин.
Рудольф Отто, «Mуқаддаслик тушунчаси», 12,13-бет. — Rudolph Otto, The Idea of the Holy (Oxford University Press, 1950, pp. 12, 13).
Книга на Узбекском языке: Святость Бога (Роберт Спраул)
Эта книга, написанная одним из самых блестящих мыслителей наших дней, поставила меня на колени и драматически изменила мою христианскую жизнь. Ее обязательно нужно прочитать каждому христианину" (Чак Колсон, автор книги "Любящий Бог").
Это глубокое и волнующее исследование характера Бога. Особый акцент сделан на святости, присущей Богу, которая помогает христианину увидеть себя и свои дела в истинном свете. Р. Спраул говорит: "Это влияет на каждый аспект нашей жизни: экономику, политику, спорт, любовь - на все, чем мы живем.
