Дэн Аллендер. Яраланган юрак - (3 Боб) Китоб Ўзбек тилида
Yaralangan yurak (Dan Allender) O‘zbek tilida Audiokitob
Мундарижа
Миннатдорчилик
Сўз боши
Муқаддима. Шифо излаб
Aсосида ўтмишни рад қилиш ётадиган кечириш
Дилозорни севишга мажбурий талаблар
Руҳий доирага қўпол аралашув
Энг яхши йўл
КИРИШ. Хотира ва эсдаликларнинг аҳамияти нима?
Муаммонинг моҳияти нимада? Руҳий шикастланиш инсонга қандай таъсир қилади?
Шифо топиш учун мижозга ҳақиқатан ёрдам керакми? Психологик маслаҳатнинг қиммати нимада?
I ҚИСМ. ЖИНСИЙ АЛОҚАНИ СУИСТЕЪМОЛ ҚИЛИШНИНГ РУҲАН ЎСИБ БОРИШИ
1-БОБ. УРУШНИНГ МУҚАРРАРЛИГИ: ЖАНГГА КИРИШИШ
Урушнинг муқаррарлиги
Йўлдан оздирувчи
2-БОБ. ДУШМАН: ГУНОҲ ВА УЯТ
Инсон:унинг улуғворлиги ва ахлоқсизлиги
Уят: фош бўлиш ваҳимаси
Уят нима дегани?
3-БОБ. МОЙИЛЛИК: ЗИДДИЯТ ВА ЎЗИДАН НАФРАТЛАНИШ
Нафрат нима дегани?
Нафрат даражалари
Нафратнинг вазифаси
4-БОБ. ҲАРБИЙ ҲАРАКАТЛАР МАЙДОНИ: ЖИНСИЙ АЛОҚАНИ СУИСТЕЪМОЛ ҚИЛИШ СТРАТЕГИЯСИ
Жинсий алоқани суистеъмол қилиш босқичлари
II ҚИСМ. ЖИНСИЙ АЛОҚАНИ СУИСТЕЪМОЛ ҚИЛИШ ЗАРАРИ
5-БОБ. ОЖИЗЛИКНИ ҲИС ҚИЛИШ
Ожизликни ҳис этишни пайдо қиладиган сабаблар
Ожизлиги учун жабрдийда тўлайдиган баҳо
Ожизликни ҳис қилиш оқибатлари
Ўз ожизлигини ҳис қиладиган жабрдийда ўзини қандай кўради
6-БОБ. ХИЁНАТНИ ҲИС ҚИЛИШ
Хиёнатни ҳис қилишга қўзғайдиган сабаблар
Жабрдийда яқинларига қилган хиёнати учун тўловнинг баҳоси
Ўзи ҳақида ва бошқа одамлар ҳақида нотўғри ҳукмлар
Хиёнатни ҳис қилиш оқибатлари
Ўзини сотилган деб ҳис қиладиган жабрдийда ўзини қандай кўради
7-БОБ. ИЧКИ ҲАРДАМХАЁЛЛИКНИ ҲИС ҚИЛИШ
Ички ҳардамха ёлликни ҳис қилишни пайдо қиладиган сабаблар
Ички ҳардамхаёллиги учун жабрдийда тўлайдиган баҳо
Ички ҳардамхаёлликни ҳис қилиш оқибатлари
Ички ҳардамхаёлликни ҳис қиладиган жабрдийда ўзини қандай кўради
8-БОБ. ЖИНСИЙ АЛОҚАНИ СУИСТЕЪМОЛ ҚИЛИШНИНГ ИККИЛАМЧИ АЛОМАТЛАРИ
Шон-шуҳратга узоқ йўл
Руҳий шикастланиш гувоҳлиги
Депрессия
Жинсий алоқа айниши (жинсий аъзоларнинг бузилиши)
Патологик тобелик
Соматик шикоятлар
Ўзига салбий баҳо бериш
Муносабатларни ўрнатиш усули
9-БОБ. ОДАМЛАР БИЛАН МУНОСАБАТЛАР ЎРНАТИШ УСУЛЛАРИ
Муносабатлар ўрнатиш усули нима?
Муносабатларни ўрнатиш усули нима учун шунчалик муҳим?
Муносабатларни ўрнатиш усули қандай шакллантирилади?
Одамлар билан муносабатлар ўрнатиш усулининг ўзига хослиги
III ҚИСМ. РУҲИЙ ЎСИШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ
10-БОБ. ШОД-ХУРРАМЛИККА КУТИЛМАГАН ЙЎЛ
Муҳим масала
Шахсий ўзгаришларга қадам-бақадам ёндашув
Шахсий ўзгаришларнинг муқаддас китоб йўли
Муқаддас китоб йўлини билиш
11-БОБ. ТЎҒРИЛИК
Ички зарар
Ташқи зарар
Вазиятни тўғри таҳлил қилиш
12-БОБ. ТАВБА
Тавба нима дегани?
Тавбани пушаймонга қарши қўйиш
Жинсий зўравонликдан азият чеккан жабрдийданинг тавбаси
Тавба жараёнидаги ички ўзгаришлар
Тавбанинг ташқи ўзгаришлари
13-БОБ. МАРДОНА СЕВГИ
Бу дунёда кечириш реалми?
Севиш нимани англатади?
Севгининг ўзи нима?
Зўравонни севиш нима дегани?
Жанг давом этмоқда
ХОТИМА. ДОНОЛАРГА ЎГИТЛАР
Жиноятчига мурожаат
Жабрдийданинг нажот топиши жараёнида иштирок этаётганларга (биринчи навбатда ота-оналарга) мурожаат
Жабрдийданинг кўз ўнгида жиноятчини намоён этувчи дилозорга мурожаат
Жабрдийданинг дўстига мурожаат
Чўпонга мурожаат
Психотерапевтга мурожаат
Жинсий зўравонликдан азият чеккан жабрдийдага мурожаат
3-БОБ
МОЙИЛЛИК: ЗИДДИЯТ ВА ЎЗИДАН НАФРАТЛАНИШ
Жинсий зўравонликка дучор бўлган одам уруш ҳолатида бўлади. Охир-оқибатда иблис ва иблис дунёқарашига эргашиш душманлик ҳисобланади. Булар — итоатсизлик, ўзбошимчалик, бошқача айтганда, гуноҳ. Муаммо шундаки, иблис айёр ва унинг йўллари ниқобланган. Ҳар қандай гуноҳ ақлли ва оқланган бўлиб кўринади, ёмонлик қилиш ёки Худони ҳақоратлаш мақсади сифатида камдан-кам ҳолатларда қабул қилинади. Дилга озор етказувчи сўзлар ва парокандалик бўйича айтилган қўпол муомала арзимас гуноҳ (бизнинг нимага қодир эканимизни ҳисобга олган ҳолда) ёки маъқул бўлиб туюлади, агар нарсаларга бизнинг гуноҳли нуқтаи назаримиз бўйича эътибор қаратадиган бўлсак. Янада жиддий гуноҳлар — иғво, алдов, очкўзлик, эр-хотин хиёнати — биз қилган гуноҳлар соясида унчалик ваҳимали кўзга ташланмайди («Балки, бир четдаги ишқий алоқалар — яхши эмас, агар сиз менинг қанчалар бахтсизлигимни ва мен оилавий ҳаётда нақадар чидаб бўлмас даражада бахтсиз эканимни билсангиз эди, мени оқламаган тақдирингизда ҳам, камида тушунган бўлардингиз ва мени кечирардингиз»). Аслида гуноҳ — бу тубан, ваҳимага соладиган, хавфли оламдаги инсоннинг соғлом фикри орқали мукаммал, ақлли, рационал деб тасаввур қилинади.
Илоҳий нуқтаи назар ва Худонинг йўли, энг камида бошланишида, кўпинча эса узоқ вақт тамомила ноўриндай бўлиб туюлади. Ҳаётни эгаллаш учун уни беришга даъват <қиёсланг: Матто 16:25 ва б.>, руҳан камбағал бўлганларнинг бахтли бўлиши ҳақидаги ваъдадан <қаранг: Матто 5:3> бутун олам ағдар-тўнтар бўлиб кетади ва гарчи гуноҳли бўлса ҳам, у ҳақдаги табиий тасаввурларимизга зид келади. Гуноҳ тез орада ниқобланади ва ниҳоятда ақлли бўлиб кўринади, солиҳлик эса мантиқан ақлга тўғри келмайдиган ва амалда қўллаб бўлмайдиган бемаънилик бўлиб туюлади. Шу нарса тушунарли бўладики, биз нормал деб қарайдиган нарсалар аслида ақлсизлик бўлиши мумкин, биз маъқул ёки ҳатто солиҳ деб қарайдиган нарсалар такаббурликнинг ва Яратувчига қарши исённинг намоён бўлиши деб қаралиши мумкин. Биз одатда, гуноҳни белгилайдиган ўлчов бошқа элементларни назарда тутмайди. Бу элементлар Худо билан муносабатлардан ташқаридаги ҳаётни қуриш учун бизнинг қароримизни амалга оширади. Бу қарор уят ва нафратнинг мураккаб ва ҳалокатли муносабатлари билан боғлиқ.
НАФРАТ НИМА ДЕГАНИ?
Бирон нарсага нафратли муносабатни аниқ мисоллар асосида осон тушуниш мумкин. Агар машинангиз калитини йўқотсангиз ёки муҳим учрашув ҳақида унутиб қўйсангиз, ўйлаб кўринг-чи, ўзингизни қандай тутасиз? Бир аҳмоқни йиқитиб, ниҳоят бемаъни иш қилганингизни англаб қолганингизда, қандай сўзларни айтган бўлардингиз? Менинг бир дўстим бундай ҳодисани «ўзини ўзи азоблаш учун баҳона» деб номлаган эди. «О, мен ақли заиф, қандай қилиб бунчаликка йўл қўйдим-а?» ва «Наҳотки кундалигимга қараш шунчалик қийин бўлди-я!» Бу сингари ички муаммолари билан ёки ўзига бунчалик ишониб гуноҳ қилгани сабабли ўзига ўзи қарши боришни камдан-кам одам қилади. Энг ёмони — уларга энг паст баҳони берадилар. Аммо бу сингари ўзини ўзи азоблаш ортида бирон ёмон нарса яшириниб ётмаганмикан?
Ёки бизнинг адресимизга қилинган салбий таърифга реакциямизни кўриб чиқайлик. Биз овоз чиқариб шундай деб айтишимиз мумкин: «Менга қилган эътирозларингиз учун ташаккур, келгуси ишларимда буни мен албатта ҳисобга оламан». Ўша пайтда ичимиздан хижолат чекамиз: «Қандай сурбет-а! Сен ўз ишингда ҳеч нарсани билмас экансан, менинг лойиҳамни танқид қилиш каллангга қаёқдан келиб қолди?!» Эътирозлар, худди маслаҳатлар сингари, ҳисобга олинмайди, чунки олдиндан бичиб-тўқиган танқидчининг шахси ёки муносиблиги микроскоп остида текшириб ўрганилади. Калит йўқолганидаги ҳодисада ҳам, ҳамкасбларимиз танқид қилганда ҳам — ҳар иккаласида ҳам уят ҳужуми учун майдонни қисқартиришга биз баравар нафратланамиз.
Ҳақиқий уят гуноҳни фош қилишга қодир. У бутпарастликнинг ўқ ўтмас ҳимоя қалқонини тешиб ўтади ва инсон юрагида яширин бўлган умид- ишончни очади. Аммо ҳақиқат нури кўпинча ниҳоятда ёруғ ва хавотирга соладиган бўлади, шунинг учун гуноҳкор одам дарров қалқон ортига яширинади, бу қалқон ортида унинг нафратланишига Худонинг аралашувидан ўзини четга олишни мўлжал қилади. Аммо бу нафрат бемаъниликдир, чунки у инсонни янада нозиклаштириб қўяди, гарчи Худога ишониш заруратидан халос қиладиган ўзбошимчаликнинг зоҳирлигини сақлашга имкон берса ҳам. Хуллас, нафрат — гуноҳкор одам ўз ҳаётига Худонинг аралашувига қарши асосий қуролдир. Гуноҳкор оламдаги ҳаётнинг оқибатларини, жумладан, жинсий алоқани суистеъмол қилиш билан келтирилган зарарни тушуниш учун нафрат нима эканини асосли тушуниб олишимиз керак.
Нафрат уятнинг тахминий сабабларига ҳужумдир, уят нафрат, заҳархандалик, совуққон шафқатсизлик туфайли қилинади, гарчи ҳужум назокатли табассум, силлиқ таъна билан ғаразли ниқобланган бўлса ҳам. Нафрат бизни кўриб турадиган одамнинг ёки уятли фош қилишга сабаб бўлган шахсиятимизни ҳосил қиладиган ниқобга қаратилган бўлиши мумкин.
Уятни билиб олиш осон. Сўник нигоҳ ва букилган елка уятни ҳис қиладиган одам учун одатдаги ҳолдир. Дунёда энг кўп бировнинг кўзига кўринишни истамайдиган одам ана шу тоифа ҳисобланади ёки бундай одам қарашларнинг кесишган нутқтасидан нари туриш ва кўнгли қонга тўлишини бас қилишни хоҳлайди. Қандай қилиб бунга эришиш мумкин? У қандайдир тарзда кўздан нари туриши ёки уларнинг диққатини чалғитиши керак. Бунинг учун икки имконият бор: бошдан кечирилаётган уят унинг тешиб юборай деган нигоҳидан юз ўгириш ва уятнинг сабаби бўлган шахсга диққатини қаратиши керак. У «душман»нинг кўзига нигоҳи кучини йўқ қилиш учун уни кўр қилиши мумкин. Биринчи вариант — ўзига нафрат, иккинчиси — бошқаларга нафрат. Шаклан улар ҳар хил, аммо вазифасига кўра ўхшаш. Нафратнинг шакли ва вазифаси жинсий зўравонликка дучор бўлганлар учун муҳим натижаларни олдиндан белгилаб беради.
НАФРАТ ДАРАЖАЛАРИ
Нафрат концепциясини тушунишда мураккабликлар бор. Энг яхшиси — ўзидан ўзи нафратланишни ўзига паст баҳо бериш билан боғлайдилар, бошқалардан нафратланишда эса атрофдагиларга такаббурларча ҳурматсизликни кўрадилар. Бундай ҳукмлар, гарчи ниҳоятда аниқ бўлиб кўринса ҳам, ташвишга соладиган етишмовчиликлардан зарар кўради. Ҳар қандай йўналишдаги нафрат кўп даражага эга. Бу даражаларни кучлисидан кучсизига томон қуйидаги шкалада тасниф қилиш мумкин:
НИҲОЯТДА КУЧЛИ НАФРАТ
Болалигида бир неча йил давомида энага тарбиясида бўлган ва энага йўлдан оздирган аёл психологик маслаҳатларда менинг мижозим бўлган эди. Илгари у билан бир қанча вақт психотерапевтик даволаш ишлари ўтказган эдим, шу боис биз анча илгари кетдик ва аёл ўз ҳаётини тушунишда катта муваффақиятларга эришди. Аммо унинг эркаклар билан бўлган муносабати ҳақида тўхталганимизда, уни қўрқув эсанкиратиб қўйди. Ишимиз ташвишдан иборат бўлиб қолди ва самараси унчалик яхши бўлмас эди. Бир жиддий учрашувда биз унинг эркаклар билан яқин муносабатлари бўлишига интилишида нима учун бунчалик даҳшатли нафрат пайдо бўлган воқеани муҳокама қилдик. Аёл танаси ва руҳининг гўзаллигига эътиборсизлик билан қараб, ҳаддидан ошиб кетди. Мен аёлнинг фожиасини тинглаб, юрагимга шунчалик яқин олиб қайғурдимки, оқибатда йиғладим. Аёлнинг юзи ғайритабиий буришишдан ўзгариб кетди, мен ҳам ўзимнинг кучли таъсиримни билдириб ҳайратландим. Биз кечинмаларимизни сўз билан ифодалай олмасдик. Шу билан учрашувимиз тугади.
Кейинги учрашувимизда у менга ҳикоя қилиб берди: олдинги учрашувимиздан кейин у ўзига қаттиқ жисмоний шикаст етказмоқчи бўлибди. У менинг кабинетимдан чиққач, тезликни жуда ҳам ошириб, хавф-хатар остида уйига аранг етиб келибди. Сўнгра аёл халқнинг орасида шаҳарнинг Беномуслик деб ном олган ҳудудига сайр қилгани борибди. У оз ухлабди, деярли овқат емабди, аёвсиз меҳнат қилибди. Унда тирноқларини ғажиб, узиб олиш, танасини қон чиққунча тирнаш, олдин ўзлаштирган нафси бузуқликка қайтиш васвасаси пайдо бўлибди. У автоҳалокатда менинг ҳалок бўлишимни хаёлан тасаввур қилибди. Унинг ҳаётида бу ҳафта энг ёмони бўлганини гапиришга ҳожат қолмади. Уни менга ҳам, ўзига ҳам нисбатан тийиқсиз нафрат қамраб олган эди.
Ниҳоятда кучли нафрат ўзига ёки бошқа бировга жисмоний зарар етказишга интилишда намоён бўлади. Агар йўқ қилмаса, энг камида жисмоний эҳтиёжларни ва тананинг ташқи кўринишини шафқатсиз рад қилиб азоб-уқубат пайдо қилади. Бу очиқчасига, худди худкушлик ҳодисаси сингари очиқчасига ёки булимия ҳодисаси каби яширин юз бериши мумкин. Ҳар қандай ҳолатда ҳам тана мавжуд бўлгани ва истаги борлиги учун жазоланади.
Жабрдийда аёлда ўзининг руҳи истагини йўлдан оздирган одамни бевосита ёки билвосита йўқ қилиш учун истак пайдо бўлиши мумкин.
ЎРТАМИЁНА НАФРАТ
Эскича кийинган, хулқ-атворига кўра якшанба мактабининг ўқитувчиси бўлган аёл менга қўпол, шафқатсиз эркаклар гуруҳи томонидан калтакланган ва номусига тегилган ҳолатдаги фантазиясини ҳикоя қилиб берди. Эри билан жинсий алоқа пайтида ана шу ёввойиларча фантазияга берилибгина у қониқиш ҳосил қилар экан. Ўша аёл хаёлида баъзан жинсий алоқа учун дарахтга қандайдир эркакни осиб қўяр ёки уни ахлоқан йўқ қилар экан. Бу фантазиянинг моҳияти ерга уриш ва зўравонликдир.
Зўравонлик билан боғлиқ фикр ва образлар танадан қон оқизадиган ўткир пичоққа ўхшайди. Бу хилдаги фантазиядан асабларга тегадиган ёқимли туйғу жудолик аламларини бостирадиган гиёҳванд моддага ўхшайди.
Ўртамиёна нафрат усталик билан қилинган қасос тўғрисидаги фантазияда намоён бўлади. Жамоага ўз қадрини қандайдир тарзда исботлашни орзу қиладиган омадсиз ходим дангаса ва нолойиқ бошлиқ овсарлиги туфайли бой берилиши мумкин бўлган миллион долларни унга сақлаб бериб, атрофдагиларга нафратли муносабат ёрдамида ўзига нисбатан ҳурматни ва вазият устидан назоратни ҳис қилишни қайтаришга ҳаракат қилади.
ЮМШОҚ НАФРАТ
Юмшоқ нафрат, эҳтимол, бизга жуда яхши танишдир, шунинг учун кўпинча унда қоралайдиган ҳеч нарсани кўрмайдилар. Бу нафрат ўзини ва бошқаларни қиёсий баҳолашда намоён бўлади. Шундан кейин ютқазган томонга вазиятни яхшилаб тўғрилаш учун таъналар ёки аччиқ истаклар айтилади.
Ўзингизни ўсмир деб тасаввур қилинг: юзингизни янги ҳуснбузар қоплаб олди ёки аксинча, ёшингиз катта, шимингизга коктейль тўкилиб кетди. Кейингиси юз берганда, ичингизда ниҳоятда аччиқ диалог бўлиб ўтади. Суҳбатга қўпол сўкиниш жўр бўлади. Аммо кўпинча шундай вазият билан тугайди: охирида яхши томонга ўзгартириш учун ўзимизда куч топамиз.
Менинг бир дўстим теннисни яхши ўйнай олмайди. Маҳорати йўқлиги учун ўзини сўкмайди, ўзининг ҳар бир зарбасини танқид қилиб, жазавага тушишдан ўзини аранг тутиб туради. Ўзининг айтишича, ўзидан жаҳли чиқиши туфайли яхши ўйнай бошлар экан. Янада қаттиқ зарба бериш учун вазиятни ўнглашга куч ёғилиб келишини у ҳис қилади. Худди шу сингари, масиҳий жамоатларда ўзига нафратни катта солиҳликка эришиш усул сифатида рағбатлантирилади. Масалан, агар сиз мастурбация учун ўзингизни шафқатсиз равишда жазолайдиган бўлсангиз, жазоланмаслик шароитидагига қараганда, бу машғулотга унчалик мойиллик кўрсатмайсиз.
Биз бошқаларда қандайдир айбларни кўрганимизда, нафратли муносабатимизни кўрсатамиз. Биз томонимиздан нафратли муносабат яқинимизга севгини кўрсатмайди. Бу муносабатдан ички зиддиятларни юмшатиш учун фойдаланилади, бу муносабат биз яхши ва ёмонлар сифатида зоҳир бўлганимизни ҳис қилишимиз билан деярли доимо боғланган. Бошқаларни ошкор қилиш ёки қоралаш, уларни хавфсиз позицияда ушлаб туриш — улар тасаввур қилиши мумкин бўлган ҳар қандай хавфни озайтиради.
Аёллар — жинсий зўравонлик жабрдийдалари — кўпинча ўзларининг мавжудлигидан ҳар қандай хурсандчиликни йўққа чиқариш имкониятларини топадилар, бунинг сабаби — ўзларининг юзини, танасини, кийимларини, муносабатларини бошқа аёлларники билан қиёслаб, ўзларини салбий баҳолайдилар. Жозибали аёл ўз танасига нисбатан нафратини ардоқлаётгандай қилиб кўрсатади ва рақибининг танасини танқидий баҳолайди.
КУЧСИЗ НАФРАТ
Бир танишимнинг хушомадларни эшитишга тоқати йўқ эди, ҳатто бу аёлнинг ҳаёти атрофда ижобий баҳоларга боғлиқ бўлса ҳам. Кимдир унга хайрихоҳлик билдирганда ҳис қилган муносабатлар ривожининг потенциал имкониятларига бардош беришга қодир эмас эди. Агар у тайёрлаган таомни мақтасалар, мен ёмон ошпаз эканман, деб ўзини бечора қилиб кўрсатарди. Агар унга, хушомадларга қулоқ солишни истамайсан, деб танбеҳ берсалар, узоқ вақт хафа бўлиб юрарди. Ўз гўзаллигини, олийжаноблигини ва қобилиятини инкор қиладиган одамга ҳар сафар хушомад учун оёғингиз остидан чуқур ковлайверса, ёқимли бирон сўз айтиш қийин. У аёл ниҳоятда камтар бўлиб кўринган эди, аммо унда такаббурлик бор, чунки у атрофдагиларнинг кўнгил мойиллиги инъомини қабул қилмасдан, доим рад қилиб келди.
Баъзан хушомадни эшитиш билан боғлиқ муаммолар ўзининг номукаммаллигини ҳис қилиш (ўзига нисбатан нафратли муносабат билан) ёки яхши сўзларнинг самимийлигига шубҳа (бошқаларга нафратли муносабат билан) орқали юзага чиққан. Ҳар қандай ҳолатда ҳам сизга интилган одам қўл тегизишига йўл қўймаслик, сизга ҳеч ким ҳадя қилишига ва сиз билан хурсандчилигини ўртоқлашишига имкон бермаслик учун ички қурилма ҳар қандай ҳолатда ҳам рўёбга чиқади. Хурсандчилик ва чуқурлашган муносабатлардан қўрқадиган одам учун ҳар қандай яқинликни, у пайдо бўлгунга қадар йўқ қилиш керак.
Илгари жинсий зўравонликка учраган одам «тишлаш»дан заҳарланишга қарши дори сифатида кўпинча нафратни ғамлаб қўяди. Шаҳватнинг, жонланишнинг бошқа одамлар билан боғлиқ муносабатлардаги биринчи белгилари — шаҳват ёки қасоснинг ҳалокатли чоҳига икковини итариб юборишга қодир аллақандай одам сифатида қабул қилинишидир. Бир аёл менга айтган эди: «Агар мен кимгадир чинакамига ёқиб қолибман, деб ўйласам, қандай ножўя иш қилганимни сиз тасаввур қила олмайсиз. Менга кўрсатилган хушомадни, мойилликни фақат ушлаб қолишга уринадиган бўлсам, қандайдир бошқача, ҳатто ахлоқсиз иш қилиб қўяман, деб қўрқаман. Унинг ҳиссиётларини шубҳа остига қўйсам ёки рад қилсам, икковимизга ҳам яхши бўлади». Нафрат ҳар қандай кўринишда доимо қандайдир мақсадни ўз олдига қўяди — одатдагидай, бу жабрдийдани атрофдагилардан, ўша аёлни руҳан яралаганнинг тажрибасини такрорлашдан ҳимоя қилади.
НАФРАТНИНГ ВАЗИФАСИ
Кўпчилигимиз ўзимизнинг хатти-ҳаракатларимиздан шошиб қоламиз. Баъзан беихтиёр қандайдир сўз оғзимиздан чиқиб кетади. Нима учун мен хотинимнинг янги, лўлиларга ўхшаб кетадиган халқи устидан кулдим? Ўзим ҳам яхши билмайман. Ўша халқ овсарроқ бўлиб кўринади, аммо тўғрисини айтганда, нима бўпти? Менинг шарҳларим ортида аслида нима турганини ўзим тушунмасам, бунинг қандай аҳамияти бор?
Жавоб мураккаб: билимларимиз жамики муаммоларнинг катталигини ва ўз хулқ-атворимизни шунчаки аниқлаштиришдан кўра, нимагадир каттароқ эҳтиёжни кўришга эшикларни очади. Энг яхшиси, бизнинг хулқ-атворимиз асосида ётадиган сабабларни англаш гуноҳли истакларимизнинг тўрларини очиб ташлайди ва бизни зулматдан олиб чиқиш учун Худонинг аралашувига астойдил эҳтиёжимизни уйғотади.
Ўз-ўзидан бундай англаш гуноҳли хулқ-атвор ўзгариши учун ҳали стимулни таъминламайди, у фақат янада ғайрат билан тавба қилиш учун дастлабки шарт-шароит яратади, холос. Ёмони шуки, сабабларни англаш, худбинларча ўзини ўзи танқид қилиш ғалати зиддиятларга олиб келиши мумкин. Гуноҳ, нажот ва муқаддаслик муаммоларига эътибор қаратиб, уларни аралаштириб юборди. Муаммонинг ечими, албатта, изловчининг юрагида ётади. Бутун борлиғи билан қайғуриб: «Эй Худойим, жамики сирларни ва мени ҳалок қиладиган нарсаларни ўзимга зоҳир қил», <қиёс.: Забур 18:13; 89:8> деб даъват этадиган одам охир-оқибатда Худонинг марҳамати бўйича ўз гуноҳини кўра олади ва Худонинг марҳаматига сазовор бўлади. Инсоний сабабни мўлжалга олиб, натижада гуноҳнинг ваҳимаси ҳақида тасаввурсиз ва Нажоткорга чуқур эҳтиёжсиз ўтишни тадқиқ қилаётган одам айбни ва ўзгариш қобилиятини тан олмасдан сабаб ҳақида гапга зеб беради. Гуноҳнинг табиати ва ўзгариш йўлларига нисбатан тўлиқ аниқ хулосага келиш учун нафрат вазифаларини тушунтиришга ҳаракат қиламан.
Нима учун одам охир-оқибат нафратга келади? Содда қилиб айтганда, у билан боғлиқ сабаблар Одам атонинг Худога қарши чиқишига — Яратганнинг назаридан қочишга ўхшаш бўлади. Агар биз Худодан қочсак, эҳтимол, гуноҳларимиз учун жазодан қоча оламиз. Нафрат уятимизни кучсизлантиради, интилишларимизга барҳам беради, ўзимизнинг комиллигимиз ҳақида хаёлга чўмдиради, аммо нафрат ҳақиқий муаммони бузиб кўрсатади.
УЯТНИНГ КУЧСИЗЛАШУВИ
Нафрат ё бизга қараб турган одамнинг (бошқаларга нисбатан нафрат) кўзини қамаштиради, ёки уялган одамнинг назарини уялтирганнинг (ўзига нисбатан нафрат) олиб қочади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам натижа битта — уятнинг кучли ҳиссиётларини кучсизлантиришдир. Одам гоҳ ўзига, гоҳ бошқаларга ҳужум қилиб, нафратнинг бу турларини навбат билан ишга солади. Дарвоқе, кўп ҳолатлар у ўзи учун табиий бўлган нафрат турларидан бирига мойиллик билдиради.
Уятда ҳар доим хавотирлик хисси иштирок этади. Нима юз беради? Сени қачон фош қиладилар — менинг устимдан кулиб қўя қоладиларми ёки таъқиб қиладиларми? Психология мутахассислари хавотирлик билан мос келмайдиган ғазабли ҳиссиётлар, хулқ-атвор, ожизлик, жинсий қўзғалишни аниқлаганлар. Бир пайтнинг ҳам ўзида хавотирликнинг азоб берадиган номаълумлигини ҳис қилиш ва ҳам ғазаб қувватининг уриб туриши мумкин эмас. Биттаси ғолиб келиши керак. Унинг учун ғазаб — баъзан шовқинли ва шиддатли, баъзан сокин ва маккор — уятга алоқадор ишончсизликдан қутулиш воситаси бўлади. Нафрат бор экан, уят инсонни ҳаракатсиз қилиб қўймайди, балки аксинча, фаолият учун, фош бўлиш ваҳимасидан қочиш учун унга куч беради.
ИНТИЛИШЛАРИМИЗГА БАРҲАМ БЕРИШ
Уят ҳукмронлигида юракнинг орзуга интилиши руҳнинг азобини чуқурлаштиради. Шундай қилиб, кўпчилигимиз, тасодифий ва хавфли оламда бизга бошқа қайғу-ғамлардан дарак берадиган ҳамма нарса имкон қадар бузиб ташланади ёки четлаб ўтилади, деб айтишга журъат қилганмиз. Жинсий алоқани суистеъмол қилишга дучор бўлган одамнинг энг ашаддий душманларидан бири унинг яқин муносабатларга киришувга интилишидир. Худо инсонни шод-хуррамлик учун яратган. Жонли, ҳаяжон билан, чин юракдан ўша шодликка интилиш жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳақидаги хотираларни янгидан уйғотишга ундайди. Ўтмишдаги зўравонлик — денгизга чўкаётган мудҳиш воқеага ўхшаш абадий таъқиб — жабрдийдани эзиб ташлаш учун хавф солади, агар у ҳушёрликни йўқотса ва ҳимоя воситаларини унутса. Хурсандчилик келтирувчи муносабатлар ўтмишдаги қўрқувларга ва бўлғуси азоб-уқубатларга эшикларни ланг очади.
Мен жинсий алоқани суистеъмол қилишдан жабр тортган кўплаб ёлғиз аёллар билан ишладим. Уларнинг ички озодлиги ва уларнинг руҳига ва танасига янгидан гўзаллик бахш этадиган қалб ҳалимлиги жиддий шахсий ўзгаришлар даврида юз берди. Бу пайтда улардан кимдир учрашувдан жиддий муносабатларга ўтади. Яширин истаклар (турмушга чиқиш)ни амалга ошириш имконияти кўпинча жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳақидаги хотираларни қайтараётгандай кўринади, мавжуд муаммоларни ўткирлаштиради, унинг келажаги учун икки томонлама муносабатларни пайдо қилади, булар — муносабатларнинг ривожидан келадиган хурсандчиликдан тортиб қулай чораларгача путур етказишдир.
«Ҳикматлар» 13:12да шундай ёзилган: «Рўёбга чиқмаган умид юракни эзади, ушалган орзу эса ҳаёт дарахтидир». Жинсий алоқадан азият чеккан аёл ҳар қандай умидини йўқотади, кўп ҳолларда яқин муносабатларга ёки адолатга астойдил интилишнинг тикланишини хавотирлик билан қабул қилади. Юз берган воқеа чигал туюлади, ҳаётга умид беришни таклиф қилишга қодир одам душман деб қаралади. Илтифот кўрсатмайдиган, найранг кўрсатадиган, зарар келтирадиган одам эса худди қадрдон дўст, севикли одамдай қучоқ очиб кутиб олинади. Жинсий алоқадан азият чеккан аёлларнинг кўпчилиги учун ҳаммаси фожиали тугайди — бундай муносабатлар туфайли улар яна жабрдийда бўлиб қолаверадилар. Уларнинг хулқ-атворини юзага чиқарадиган омиллардан бири — уларга ютуқни кафолатлайдиган одамни онгли равишда топишга қарор қилишдир. Бундай муваффақиятга умидни улар ҳатто хаёл қила олмайдилар.
Нафрат — интилишларнинг шафқатсиз музлатилган қамалидир. Мен ўзимга ўзим нафрат билан қараганимда, сизнинг ҳаракатларингиз имкониятларини ва сиз учун ўзимнинг аҳамиятли бўлишимни истайман. Сизга нафрат билан муносабатда бўлар эканман, сиздан менга бирон нарса керак эканлиги тўғрисидаги ҳис-туйғулардан қутуламан. Ҳар қандай ҳолатда ҳам нафрат интилишларни ўлдиради.
КОМИЛЛИГИМИЗГА БАРҲАМ БЕРИШ ХАЁЛОТИ
Гуноҳкор одам ўз ҳаёти устидан сеҳрли таёқча назоратини эгаллаш учун астойдил, баъзан васвасага берилиб меҳнат қилади; унинг эсидан чиқиб кетадиган бундай нарсаларга нисбатан нимага ва нима учун эканлигини тушунтирадиган сабабларни кашф қилади. Сиз қачонлардир ҳаётингизда қандайдир ёмон ҳодиса юз берганда, Худонинг хатти-ҳаракатларини тушунишни излашга мойиллигингизга ҳеч эътибор берганмисиз? Бизда азобларимизнинг «сабаблар»ини аниқлаштиришни бартараф қилиш учун машаққатли куч мавжуд. Тасалли ва ибрат бўладиган воқеа-ҳодисаларга шундай қараш мавжуд. Аммо кўпчилик бу маънили сабабларнинг изоҳини топмагунларича, азоб-уқубатларнинг назоратсизлиги ва сирлилиги билан келишувни ҳеч ҳам истамайдилар.
Айниқса, бу шахсий бахтсизликдан келадиган чуқур ички зиддият ҳодисаси учун характерли. Нима учун мен ёлғизман? Нима учун эрим мени ташлаб кетди? Нима учун отам менга зўравонлик қилди? Инсон азоб-уқубатларининг сабаблари ҳақидаги саволлар муваффақиятларнинг ёқимли кўринишидан руҳни узоқлаштиради. Юз бераётган воқеалар наҳотки рост бўлса? Ҳаёт адолатлими? Ёки тенгсизлик ва адолатсизлик ҳаётимизнинг парвариш қилинган ҳовлисидаги ҳар қандай ниқобни фош қиладими? Гуноҳкорликнинг чириган ўтмас молини ва бегона ўтларини ошкор қилиб кўрсатадими? Кўпчилик тубан оламдаги ҳаётнинг қўпол ҳақиқатига бардош бера олмайди. Шунинг учун уларда ҳаётнинг тартибга соладиган, маъқул изоҳларини топишга эҳтиёж пайдо бўлади. Нафрат — саросима, ваҳима, ожизлик келтириб чиқарадиган ички зиддиятларимизга ўзига хос заҳарга қарши дори бўлади.
Жинсий алоқани суистеъмол қилиш оқибатларига боғлиқ равишда нафратнинг вазифасини кўриб чиқамиз. Бир аёл менга шуни ҳикоя қилиб берган эди: у беш ёшлигида шунчалик шаҳватпараст бўлган эканки, отаси унинг олдида аранг турар экан. Аёл бунинг ҳаммасида ўзини айбдор деб ҳисоблаб, унинг жирканч гуноҳини оқлади. Аёл ўзини айбдор деб ҳисоблаганда, ўз кулфатини кўришга зарурат сезмади. Бунга сабаб, балки, ўз ҳаётини ташкил қилиш ёки бир маромга солиш учун турли воситалар билан таъминлангани бўлса керак. Шундай бўлса ҳам, кўп ўтмай ўта шаҳватпарастлиги оқибатида унинг номуси булғанди. Эркаклар ундаги керакли ҳамма нарсани — жозибадор бирон нарсани кўра олмасликлари учун у танасини ва руҳини пинҳон тутган эди. Унинг кийимлари ниҳоятда одми, ўзини тутиши ниҳоятда жиддий. Унинг ўзига бўлган нафрати — ўтмишда олган зарбаларини ва ҳозирда ҳамда келгусидаги ҳимояланган ҳаёти учун фаолият дастурини изоҳлаб турарди.
Менинг яна бир мижозим ўзига нафратни тамомила бошқача тарзда бошдан кечирганди. У ўзини ожиз эркаклар учун тузоқ қўядиган арзон ва ифлос йўлдан оздирувчи сифатида қабул қилган эди. Аёлнинг ўзига бўлган нафрати унинг қора кўзларига асир бўлган мухлисларини оёқ ости қилиш учун қурол бўлди. У телбаларча ғазаби авжига чиқмагунча, жабрдийдасини ўзига жалб қилиб ва маҳлиё қилиб, «кайф»ини суриб юраверди. Жабрдийдалар бу аёлни бир неча марта калтакладилар, зўрладилар. Бу мисолда икки турдаги нафратнинг қўрқинчли усулини кўрамиз. Унинг ўз дастури бор эди, бу дастур ўзидан нафратланишдан, ўз интилишлари устидан ҳукмронликнинг ёлғон ҳиссиётларидан иборат эди: «Мен суюқоёқман, нима учун мен сен билан самимий муносабатларга интилишим керак?! Мен ғолибман, агар сен мендан фойдаланишга қарор қилган бўлсанг, ҳақини тўлашингга мажбур қиламан».
Эркакларда ўзига нафратнинг вазифаси шундай. Бир мижозим менга шундай ҳикоя қилган эди: у мактабдан уйига қайтаётганида, кўпинча катта ёшли болалар жинсий алоқа қилиб, уни хўрлар эканлар. У болаларнинг тимирскилайдиган қўлларига, унинг асбоби ҳажми ҳақидаги беҳаё ҳазилларга тоқат қилишга кўникди. У улғайгач, худди ўша сингари, ўзини ўзи ҳақоратлади. У бошқаларга қаратилган нафратини ҳеч қачон ўз хотини билан жинсий яқинликнинг ташаббускори бўлмагани орқали ифодалади. Унинг жинсий алоқага қизиқишининг намойишкорона барҳам топиши у учун руҳий зарба бўлди. Ўзини ўзи хўрлашга оид қилиқларини сир тутилган дард-аламлари учун ҳимоя қилувчи клапан зарурлиги билан изоҳлади. У бу дард-аламни бошқача қабул қила олмади.
Назоратни қўлга олишнинг бу схемаси энг жиддий вазиятларда ҳам учрайди. Шундай экан, оилам йўқлиги учун ўзимнинг ташқи кўринишимни айблайман, бунда мен ўзимнинг ёлғизлигимга нафақат изоҳ бераман, балки чиройли либослар сотиб олиб, озишга ҳаракат қилишим ёрдамида бахтсизлигимни бартараф қилиш учун ўзимда иллюзия ҳосил қила оламан. Муаммоларимни ҳал қилишнинг қандайдир усули борлигига ишониб, умидсиз чорасизликдан қоча оламан. Нафратга асосланган талқинлар бўм-бўш ҳаётим устидан назоратни тиклаш учун менга йўл кўрсатади.
ҲАҚИҚИЙ МУАММОЛАРНИНГ БУЗИЛИШИ
Инсониятнинг энг асосий муаммоси — гуноҳни нафрат бузиб кўрсатишидир. Ўзига нисбатан нафратдан кўра, бошқа одамларга нисбатан нафратни тушуниш осон. Бошқалардан нафратланиб, биз ўзимизнинг гуноҳимиздан ва айбимиздан бўйин товлаймиз, бошқаларнинг гуноҳига диққат қаратамиз. Бу ўринда классик намуна бўлиб, аввал Худога, кейин Момо Ҳавога айбни ағдарган Одам атонинг нафрати хизмат қилади. Айб ҳам, масъулият ҳам уларда. Агар улар ўз мажбуриятларининг уддасидан чиққанда эди, Одам атонинг ҳеч қандай муаммоси бўлмас эди.
Бошқаларга нафратини қаратган одам, одатда, ниҳоятда сезгир бўлади ва бошқаларнинг нимаси нотўғри эканини ишонч билан кўрсатади. Аёлни Худо яратгани маълум, айнан Момо Ҳаво таъқиқланган мевани Одам атога берди. Муаммо — юз берган воқеани Одам ато тўғри кўрсатганида эмас, балки итоатсизлиги учун жазони қабул қилишга тайёрми — ана шунда. Бошқаларга нисбатан нафратга алдам-қалдам қилинган ва назоратни қайтариш мақсадида юз берган таҳлил бир пайтда юз беради. Ўзига нисбатан нафрат, гарчи воқеаларнинг моҳиятини кам бузиб кўрсатмаса ҳам, унчалик ёрқин намоён бўлмайди.
Нафратни, айниқса, ўзига нисбатан нафратни катта муғомбирлик деб аташ мумкин. Муғомбирлик ўзида гуноҳнинг эътирофини бажариб, иблисга хизмат қилади. Агар ўзимдан хурсанд бўлмасам, хотинимга қўполлик қилганим учун ўзимни койисам, гуноҳларим учун афсусланаётгандай бўлиб кўринади. Аммо аслида бу гуноҳлар учун афсусдан кўра, ўзимнинг улуғворлигимга қилинган қандайдир иғводир.
Бир мижозим хотини билан жанжаллашиб қолганини ҳикоя қилиб берди. Хотин лоқайдлиги учун ўзини қаттиқ айблади. Унинг сўзларида хафагарчилик ва жаҳл сезилиб турарди. Мен мижозимдан, бу таъналарга қандай таъсир билдирдингиз, деб сўрадим. У, бошимни ёстиққа босиб олиб, йиғладим, деб жавоб берди. У ҳайратда қолган эди. Мижозим совуққон ва лоқайд бўлгани учун ўзидан нафратланарди. Балки бу тавба-тазаррулар Муқаддас Китоб руҳида бўлиши мумкин, лекин у хотини билан мулоқот қила олмаслиги, хотинининг хафалигини чинакамига тушунишга қодир эмаслиги учун ўзини айблади. У ўз муаммосини эътиборсизликда, қайғудош бўла олмаганликда кўрди. Аммо бу камчиликлар моҳиятига кўра, хотинининг норозилиги акс садосидан ҳимоя қиладиган унинг худбинлигига асло алоқадор эмас эди.
Мижозимнинг ўзига нафрати «ҳаёт берадиган» қайғуни пайдо қилмади. Аксинча, унинг дард-аламлари Павлус «ўлим келтирадиган» ғам деб атайдиган <қиёсланг: 2 Кор. 7:10> ҳодиса билан мос келиб қолган. Бу — худбинларча ўзини ҳимоя қилишдан келиб чиқадиган ўлимдир. Мижозимнинг аччиқ ҳиссиётлари асоссизлиги туфайли хотинига алоқадор эмас эди. Бу ҳиссиётлар хотини билан яқинлашуви учун қандайдир қадамлар ташлаш учун куч бермади. Ўзидан нафратланиши хотинидан юз ўгиришга мажбур қилган, дард-аламларини пасайтирган. Уларнинг эр-хотинлик ҳаёти нима учун бунчалик ёмонлигига изоҳ берди ва бундан кейинги хатти-ҳаракатлар стартегиясини — ўз хотинига заррача бефарқ бўлмасдан, бир қадар ёқимли одам бўлишини кўрсатиб берди.
Агар мижозим гуноҳкорлигини англаб етганда эди, унинг хотини нақадар бахтсиз эканини эътироф этган бўларди, хотинидан узоқлашиб, ўзининг фосиқлигини кўрган бўларди, ғам-қайғу ва севги билан хотинига яқин бўлишга ҳаракат қиларди. Бу лаҳзада унинг хотинига бўлган севгиси айнан нимада намоён бўлган бўларди — билмайман. Балки хотини билан баҳслашишни истар, балки унинг шикоятларини истар. Аммо ҳар қандай ҳолатда у ўз гуноҳкорлигини англаши хотини билан яқинлашув учун уни озод қилган бўларди, унга куч бағишлаган бўларди, бу куч мижозимга қаратилган бўларди ва дарров уни тарк этмасди.
Нафрат — мураккаб нарса, кўпинча уни билиб олиш қийин. Баъзан нафрат гуноҳни англаш ниқоби остида бўлади, айрим ҳолларда ҳаққоний нафратга ўхшаб кўринади. Бир томондан, нафрат ўзига паст баҳо бериш бўлиб кўриниши мумкин, иккинчи томондан эса атрофдагиларга ёмон муносабат бўлиб кўриниши мумкин. Унинг турлари ва вазифалари қандай бўлмасин, бир нарсани ишонч билан айтиш мумкин: нафрат Худонинг фаолиятига қаршилик кўрсатади. Нафрат энг чуқур интилишларимиздан диққатимизни чалғитади, иллатларимиз, Нажоткорга бўлган эҳтиёжимиз учун бизнинг ёки бошқа одамларнинг инсоний фазилатларига эътиборни аралаш-қуралаш қилиб юборади.
Уят ҳамда нафрат ҳисси билан боғлиқ ва ҳамма одамга яхши таниш ички зиддият жинсий зўравонликка дучор бўлган эркаклар ва аёлларнинг бошидан кескин ўтади. Жиддий зиддият учун кўп сабаблар бор, аммо асосий сабаб одамнинг қалбида юз бераётган туйғулар билан боғлиқ. Яқинлашиш учун узоқ йўлдан — у жисмоний алоқа бўладими ёки ўзаро руҳий муносабатлар бўладими — ёлғон ва ахлоқсиз муносабатларда жабрдийдани муте қилиш учун фойдаланилади.
Энди жинсий алоқани суистеъмол қилиш лаҳзаларида инсон қалбида нималар юз беришига қаратамиз.
Книга на Узбекском языке: Израненное сердце (Дэн Аллендер)
В этой книге известный во всём мире психотерапевт и богослов Дэн Аллендер раскрывает саму суть сексуального насилия одновременно с психологической и библейской точек зрения и показывает его жертве Божий путь к исцелению. Выйти на него можно, заплатив высокую цену новых страданий, однако он приведёт к жизни, чьей отличительной чертой станет любовь. Эта книга - надежда для взрослых, которые в детстве подверглись сексуальному насилию.
