Дэн Аллендер. Яраланган юрак - (Аудиокитоб) Китоб Ўзбек тилида

Yaralangan yurak (Dan Allender) O‘zbek tilida Audiokitob

 

Мундарижа

Миннатдорчилик

Сўз боши

Муқаддима. Шифо излаб

Aсосида ўтмишни рад қилиш ётадиган кечириш

Дилозорни севишга мажбурий талаблар

Руҳий доирага қўпол аралашув

Энг яхши йўл

КИРИШ. Хотира ва эсдаликларнинг аҳамияти нима?

Муаммонинг моҳияти нимада? Руҳий шикастланиш инсонга қандай таъсир қилади?

Шифо топиш учун мижозга ҳақиқатан ёрдам керакми? Психологик маслаҳатнинг қиммати нимада?

 

I ҚИСМ. ЖИНСИЙ АЛОҚАНИ СУИСТЕЪМОЛ ҚИЛИШНИНГ РУҲАН ЎСИБ БОРИШИ

1-БОБ. УРУШНИНГ МУҚАРРАРЛИГИ: ЖАНГГА КИРИШИШ

Урушнинг муқаррарлиги

Йўлдан оздирувчи

2-БОБ. ДУШМАН: ГУНОҲ ВА УЯТ

Инсон:унинг улуғворлиги ва ахлоқсизлиги

Уят: фош бўлиш ваҳимаси

Уят нима дегани?

3-БОБ. МОЙИЛЛИК: ЗИДДИЯТ ВА ЎЗИДАН НАФРАТЛАНИШ

Нафрат нима дегани?

Нафрат даражалари

Нафратнинг вазифаси

4-БОБ. ҲАРБИЙ ҲАРАКАТЛАР МАЙДОНИ: ЖИНСИЙ АЛОҚАНИ СУИСТЕЪМОЛ ҚИЛИШ СТРАТЕГИЯСИ

Жинсий алоқани суистеъмол қилиш босқичлари

II ҚИСМ. ЖИНСИЙ АЛОҚАНИ СУИСТЕЪМОЛ ҚИЛИШ  ЗАРАРИ

5-БОБ. ОЖИЗЛИКНИ ҲИС ҚИЛИШ

Ожизликни ҳис этишни пайдо қиладиган сабаблар

Ожизлиги учун жабрдийда тўлайдиган баҳо

Ожизликни ҳис қилиш оқибатлари

Ўз ожизлигини ҳис қиладиган жабрдийда ўзини қандай кўради

6-БОБ. ХИЁНАТНИ ҲИС ҚИЛИШ

Хиёнатни ҳис қилишга қўзғайдиган сабаблар

Жабрдийда яқинларига қилган хиёнати учун тўловнинг баҳоси

Ўзи ҳақида ва бошқа одамлар ҳақида нотўғри ҳукмлар

Хиёнатни ҳис қилиш оқибатлари

Ўзини сотилган деб ҳис қиладиган жабрдийда ўзини қандай кўради

7-БОБ. ИЧКИ ҲАРДАМХАЁЛЛИКНИ ҲИС ҚИЛИШ

Ички ҳардамха ёлликни ҳис қилишни пайдо қиладиган сабаблар

Ички ҳардамхаёллиги учун жабрдийда тўлайдиган баҳо

Ички ҳардамхаёлликни ҳис қилиш оқибатлари

Ички ҳардамхаёлликни ҳис қиладиган жабрдийда ўзини қандай кўради

8-БОБ. ЖИНСИЙ АЛОҚАНИ СУИСТЕЪМОЛ ҚИЛИШНИНГ ИККИЛАМЧИ АЛОМАТЛАРИ

Шон-шуҳратга узоқ йўл

Руҳий шикастланиш гувоҳлиги

Депрессия

Жинсий алоқа айниши (жинсий аъзоларнинг бузилиши)

Патологик тобелик

Соматик шикоятлар

Ўзига салбий баҳо бериш

Муносабатларни ўрнатиш усули

9-БОБ. ОДАМЛАР БИЛАН МУНОСАБАТЛАР ЎРНАТИШ УСУЛЛАРИ

Муносабатлар ўрнатиш усули нима?

Муносабатларни ўрнатиш усули нима учун шунчалик муҳим?

Муносабатларни ўрнатиш усули қандай шакллантирилади?

Одамлар билан муносабатлар ўрнатиш усулининг ўзига хослиги

III ҚИСМ. РУҲИЙ ЎСИШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

10-БОБ. ШОД-ХУРРАМЛИККА КУТИЛМАГАН ЙЎЛ

Муҳим масала

Шахсий ўзгаришларга қадам-бақадам ёндашув

Шахсий ўзгаришларнинг муқаддас китоб йўли

Муқаддас китоб йўлини билиш

11-БОБ. ТЎҒРИЛИК

Ички зарар

Ташқи зарар

Вазиятни тўғри таҳлил қилиш

12-БОБ. ТАВБА

Тавба нима дегани?

Тавбани пушаймонга қарши қўйиш

Жинсий зўравонликдан азият чеккан жабрдийданинг тавбаси

Тавба жараёнидаги ички ўзгаришлар

Тавбанинг ташқи ўзгаришлари

13-БОБ. МАРДОНА СЕВГИ

Бу дунёда кечириш реалми?

Севиш нимани англатади?

Севгининг ўзи нима?

Зўравонни севиш нима дегани?

Жанг давом этмоқда

ХОТИМА. ДОНОЛАРГА ЎГИТЛАР

Жиноятчига мурожаат

Жабрдийданинг нажот топиши жараёнида иштирок этаётганларга (биринчи навбатда ота-оналарга) мурожаат

Жабрдийданинг кўз ўнгида жиноятчини намоён этувчи дилозорга мурожаат

Жабрдийданинг дўстига мурожаат

Чўпонга мурожаат

Психотерапевтга мурожаат

Жинсий зўравонликдан азият чеккан жабрдийдага мурожаат

---

МИННАТДОРЧИЛИК

 

Бир сафар саккиз ёшли қизим мендан сўради: «Дада, нима учун сиз зўравонлик ҳақида ёзяпсиз?» Бахтимга, мен бундан олдин унинг қуйидаги саволига жавоб беришга улгурдим: «Дада, зўравонликни бошдан кечирган одамларнинг юраги девор билан ўралган экан, бу девор уларнинг бахтли бўлишларига халақит бераркан, шу тўғрими? Бу китобингизни ўқигандан кейин ўша дeворларда тешик ҳосил бўлар экан-а?» Мен кўз ёшларимни тия олмадим. Қизимнинг оддий саволлари менинг истеъдодим моҳиятини (нима учун мен жинсий алоқа суистеъмоллиги билан шуғулланаман), айни пайтда касб маҳоратига эга бўлган одам сифатида менинг олдимда турган вазифаларни (китобим жинсий алоқани суистеъмол қилганларга ёрдам берадими) ифодалаб турарди. Унинг саволлари кўп одамларга менинг чуқур миннатдорчилигимни ифодалашимга эшикларни ланг очди. Мен қизимнинг саволларига кўп мижозларимнинг, дўстларимнинг, устозларимнинг ва яқин қариндошларимнинг ёрдами сабабли жавоб бера олдим. Улар билан мулоқотда нотўғри тушунишларидан ёки жазоланишдан қўрқмай, ўзим қийин саволлар берардим, ўзим ўша саволларга жавоб берардим, аммо жавобларим ҳар доим ҳам (ҳар ҳолда, дастлабки даврларда) аниқ, фойдали ва назокатли бўлавермасди. Бундай ўзаро бир-бирларини тушуниш фақат масиҳийлар орасида бўлиши мумкин.

Кўз олдимдан кўплаб эркакларнинг ва аёлларнинг қиёфалари ўтяпти. Уларнинг ҳаёти менга сабоқ берди, менинг қалбимни улар парчалаб ташлади, олийжаноб Худо Ўз ишини қиляпти, деган ишонч мени мустаҳкамлади, гарчи ҳар замонда, менинг фикримча, У ғалати иш тутса ва мени ҳайрон қолдирса ҳам. Мен бу эркакларнинг ва аёлларнинг исмларини айта олмайман, уларнинг кўпчилиги қайғу ва хурсандчилик билан китобим саҳифаларида бизнинг суҳбатларимиз акс садосини эшитадилар. Улардан ниҳоятда миннатдорлигимни сўз билан ифодалашга ожизман.

Китобим қўлёзмасини ўқиш ва маслаҳатлар бериш учун вақт топган кўп дўстларим мени қўллаб-қувватладилар. Узоқ вақт лойиҳада иштирок этган ва мени ишонч билан қўллаб-қувватлаганларнинг исмларини айтаман. Булар — Ал ва Нита Эндрюс, Сэнди Бердик, Карла Денлингер, Сэнди Эдвардс, Лотти Хиллард, Нэнси Лодвик, Тремпер Лонгман III, Шэннон Рейни, Робин Рейсерт, Мелисса Треватон, Том Варни ва Лори Уилерлардир. Донолиги, олийжаноблиги ва юморга мойиллиги билан менинг қўлёзмамни қайта ўзгартирган аёл — менинг муҳарририм Трейси Муллинсдир. Унинг ёрдамисиз мен бу йўлни босиб ўта олмасдим. Бу китобнинг ҳамма саҳифаларида унинг таъсири сезилиб туради.

Бу саҳифаларда менинг ҳамкасбим, устозим ва энг ажойиб дўстим Ларри Креббнинг таъсири жуда яхши сезилиб туради. Унинг мутлақ ҳалоллиги ва Худога чин дилдан интилиши шундай ҳаракатлантирувчи кучга эга бўлдики, жинсий алоқада суистеъмолликлар қурбони бўлган яраланган қалбларга ёриб киришим ва уларнинг тўлиқ абадий шифо топиш умиди учун менга жасорат бағишлади. Унинг олдидаги менинг бурчим ва менинг севгим бир хилда буюкдир.

Ниҳоят, хотиним Ривқо ҳақида бир неча оғиз сўз айтмоқчиман. У менинг Қутб юлдузим. Унинг сезгирлиги ва юраги, яраланганлар ҳимояси учун кучли овози менинг лойиҳамни ҳаяжон билан тўлдирди. Унинг қалби — мени хурсанд қиладиган ҳадя. Ривқо, мен сендан ниҳоят миннатдор эканимни тўлиқ ва мукаммал ифодалай олмайман, ҳатто бир умр сенинг севгинг учун миннатдорчилик билдиргани бутун умримни сарф қилсам ҳам. Сенинг меҳрибонлигинг бўлмаганда эди, бу китобни ёзишга тайёргарлик кўриш ва ёзиш учун менда бардош бўлмас эди.

 

Сўз боши

Агар ҳамма нарса оддий бўлганда, қанчалар зўр бўларди-я! Агар ҳар қандай мураккаб муаммони Худога самимий қатъият билан итоат этиш билан, Унинг Каломини доимий равишда ўқиш ва чин дилдан ибодат қилиш билан ҳал қилиш мумкин бўлганда эди!

Аммо буларнинг ҳаммаси аслида мумкин-ку! Агар одам ўзини Худо ортидан юришга бағишласа ва атрофдагиларни яхши кўришни ўрганса, у шунчалик Худонинг мўъжизаларига берилиб кетиб, одамларга шунчалик хурсандчилик бағишлайдики, унинг шахсий муаммолари қонуний равишда орқа планга ўтиб кетади.

Аммо одамлар ёлғончидир. Масиҳга итоат этишга қарор хушхол жараённинг бошланиши бўлиши мумкин, аммо шунчалик жирканч нарсалар борки, биз Масиҳга итоат этишда давом этганимиз ҳолда, ўша нарсаларга қарашимизга тўғри келади ва ўша нарсаларни рад қилишни афзал биламиз.

Шундай қилиб, баъзан Худо ҳам, биз сингари, бизнинг руҳий ўсишимиздан мамнун бўлади, деб ўзимизни ишонтиришимизга тўғри келади, гарчи биз сезмасликка ҳаракат қилсак ҳам аслида Унинг Руҳи шовқин-суронсиз қалбимизнинг қоронғу томонларида эшикни очса ҳам.

Нажоткорнинг раҳбарлиги остида руҳларининг қоронғу соҳаларига жўнашга ўзларида жасорат топишга журъат этган масиҳийлар ўзларининг руҳий ўсиши силлиқ ўтгандай, муғомбирлик қилиб, қийин даврларни бошдан кечиради. Бу одамлар шунга дуч келдики, тубан оламда яшаб, вақти-вақти билан ниҳоятда даҳшатли лаҳзаларнинг гувоҳи бўладилар, биронта Худонинг тимсолига эга бўлган бунга бардош бера олмайди. Бу лаҳзаларга уларнинг таъсири кўпинча уларнинг гуноҳкорлигини юзага чиқаради.

Одамлар Худога ва ўзларининг руҳларига қарши жинсий зўравонлик сингари оғир жиноятларнинг қурбони бўлганда — аслида бу жиноятларда уларнинг айби йўқ — уларнинг руҳиятида ҳалокатли ўзгариш юз беради, бу ҳолат ўзларини одамларга бағишлашга қўрқоқ қилиб қўяди. Агар бу одамларни «Худога ишонинглар» деб кўндиришга уринсак, бу уларни асабийлашишга олиб келади ва уларда масиҳийлик ҳақиқатининг реаллиги ҳақида ёмон масалаларни қўзғатади.

Бугунги кунда жамоатларнинг энг жиддий муҳтожликларидан бири Хушхабарни тушуниш орқали гуноҳдан юзаки покланиш моделини алмаштириш ҳисобланади. Бу Хушхабар айни пайтда содда ва кучли, гуноҳкорларнинг яраланган қалбига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Бундай алмаштириш биринчи навбатда, болалар билан жинсий алоқани суистеъмол қилишдай мураккаб муаммолар ҳақида кўпроқ ўйлаш устида ёшларнинг янги истиқболларини очишни талаб этади. Бундай муаммолар одатда, Масиҳнинг ғалабаси ҳақида бизнинг тасаввурларимиз билан мос келмаслиги учун рад қилинади.

Агар бу янгича иш Муқаддас Китоб таълимотига асосланадиган бўлса, инсон шахсига комплекс боқиш марказида Худонинг образи туради, деб тасдиқлаш мумкин бўлади. Бизнинг энг катта кулфатимиз — кимдир бизга қарши гуноҳ қилганда эмас, балки бу табиатимизнинг гуноҳкор моҳиятидир. Кўпроқ биз кечирилишга муҳтожмиз.

«Яраланган юрак» — улуғ китоб. Китоб муаллифи қурбонларнинг шахсий ўзгаришлари ҳақида юзаки мулоҳазалардан илгари кетади, жинсий алоқа суистеъмоллиги келтириб чиқарадиган оқибатларни тадқиқ этишда у фақат Муқаддас Китоб таълимотига таянади. Мен, бу китоб ҳақиқатан янги уфқлар очади, деб ҳисоблайман.

Китобда жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чекканларга ёрдам кўрсатиш учун Муқаддас Китоб ёндашувини аниқлашда охирги сўз айтилмаган. Аммо китобда шунчаки чайналган ҳақиқатдан кўра кўпроқ гаплар айтилган. Жинсий алоқани суиъстеъмол қилиш руҳни қандай яралайди, шифо топиш учун унинг қурбони енгиб чиқиши керак, дастлаб ранжитади, кейин эҳтимол, кўнгилни қолдиради, аммо самимий китобхонга — у ким бўлишидан қатъий назар: азият чекканми ёки унга ёрдам беришни таклиф қилган одамми — ҳар доим умид бағишлайди — китобда ана шулар чуқур асосланган ва ажойиб самимий мулоҳазаларга бой.

Дэн Алендер кўпинча бошқалар шов-шув қиладиган, ҳаяжонга соладиган мавзуда ёзиш учун одоб доирасидан чиқмади. У Хушхабарга асосий диққатни қаратади ва унинг кучига жинсий алоқа суистеъмолининг қурбонларига ўз қадр-қиммати туйғуларини қайтариш, кечириш ва ғамдан нафратланиб, ҳаётдан завқланадиган ва шод-хуррам қилиш учун, атрофдагиларни фидокорона севиш лаёқатига эга бўлган одамлар қилиш учун ишонч ҳақида гапиради.

Бу китобни ўқиб, эҳтимол, сиз муаллифнинг жинсий алоқани суистеъмол қилиш жабрдийдаларининг муаммолари ҳақида ниҳоятда нозиклик билан гапириш учун муаллиф қанчалар аҳамият берганини тушуниб оласиз. Дэн юзлаб номусига тажовуз қилиш ҳодисаларининг хаёлга келтириб бўлмайдиган тафсилотларига боши билан шўнғиб кетганда, бир неча йил мен у билан ёнма-ён бўлдим. У қанчалар азоб тортганини кўрдим. У кўп ўқиди, кўп фикрлади, жабрдийдалар билан очиқча гаплашди, уларга ғамхўрлик кўрсатди ва у беришдан кўра, кўпроқ талаб қилинганда ҳам улар билан ёнма-ён қолди. Худо даъват қилган бу ишга Дэннинг садоқати тўғрисида ушбу китоб гувоҳлик беради.

Мен ҳаяжонсиз кириш сўзи ёзишга ҳаракат қилмадим. Мен буни қилмасдан тура олмас эдим. Мен бу одамни яхши кўраман. Табиатан жасурлиги баланд бўлган ёш мутахассис Худонинг раҳнамолигида тажрибали психотерапевт бўлганини ўзим кўриб турибман. Ажойиб сезгирлик ва меҳрибонлик билан ёндош сабр-тоқатни унинг алоҳида хусусияти деб айтиш мумкин, кечиримли бўлиш нима эканини чуқур тушуниш сабаблигина шундай сабр-тоқатли бўлиш мумкин. Дэн икковимиз бир-биримизни ҳурмат ва меҳрибонлик туйғуси билан озиқлантириб келяпмиз. Бизнинг бир-биримизга садоқатимиз яхши ва ёмон даврлардан ўтди, дўстликнинг моҳияти шундан иборат.

Аммо Ларри бу китобнинг муаллифини бўрттириб мақтаяпти, деб ўйламанг. Мен холис одам сифатида (аслида мен танқид қилишга мойил одамман) шундай хулосага келдимки, «Яраланган юрак» — жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳақидаги бизга маълум оммабоп ишлар орасида нафақат фойдали, балки Муқаддас Китобда биронта ҳам сўз айтилмаган нарсалар тўғрисида Муқаддас Китоб бўйича ўйлашга даъват қиладиган китобдир.

Бизнинг ҳар қандай курашда Масиҳ юракларни раҳмшафқат билан шифоловчига мансуб ва У бизнинг ҳаётимизни яхши томонга ўзгартиришга лойиқлигини тушунишдан бошқа ҳеч нарса катта аҳамиятга эга эмас. Бу китоб ҳақиқатни аниқ кўришим учун менга ёрдам берди. Умид қиламанки, бу китоб сизга ҳам бу борада ёрдам беради.

Ларри Крэбб

 

Муқаддима

Шифо излаб

Жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳақидаги китобни қўлига олган одам маълум мақсадни кўзлайди. Баъзилар китобни ўқиб дам олиш учун оғриқли, қаттиқ шикастлайдиган нарсалар тўғрисидаги китобни танлайдилар. Кўп ҳолларда бундай китобларни илгари бошидан кечирганларни таҳлил қилишни истайдиган одамлар ўқийдилар. Бошқа баъзилар эса бундай китоблар зўравонликни бошидан кечирган қавмнинг, умр йўлдошининг, мижознинг аҳволини тушуниш учун керак бўлади. Бу китоб ўқилишидан қатъий назар, китобхон, менимча, шундай саволни беришга ҳақли: «Бу мавзуда яна битта китоб нимага керак?»

Бу саволга табиий жавоб шу: жинсий зўравонликни бошидан кечирганларга умид бағишлаш ва бундай зўравонликка дуч келганлар билан ишлайдиган одамларга қўлланма сифатида таклиф қилишдир. Шафқатсиз муносабат тўғрисидаги ҳамма китобларнинг асосий вазифаларидан бири азият чекканларни айбдорлик ҳиссидан халос қилишдир. Азиятни бошидан ўтказган айбдор эмас!

Афсуски, дастлаб яхши деб қабул қилинган бу янгилик вақт ўтиши билан кучини йўқотади. Мен жинсий алоқадан азият чекканлар баҳслашганларини кўп эшитганман: «Бошқалар оқланиши мумкиндир, аммо мен эмас. Менинг бошимдан ўтгани алоҳида ҳодиса. Агар сиз ҳаммасини билганингизда эди, юз берган воқеада менинг ҳам айбим борлигини, ҳеч бўлмаганда, қисман борлигини билган бўлардингиз, аммо мен ҳеч кимга бир оғиз ҳам айтмаганман. Уни ўзим йўлдан оздирганман. Уни тўхтатиш усулини топишим керак эди». Айрим сабабларга кўра, азият чекканларга таклиф қилинган «амнистия»нинг илк самараси вақти келиб, ўчирилади, аммо унинг йўқотилиши қадриятни янгилигидан маҳрум қилмайди — жабрдийдаларни қўллаб-қувватлаш ва у ўзини ўзи кечиришига кўндиришдан кўра, кўпроқ нарсани қилиш талаб этилишини тушунишимиз муҳим.

Аммо азиятнинг душмани ким? Нима учун суистеъмолликда ўрни бор одам унда шу қадар уятни ва ўзидан нафратланишни пайдо қилади? Уят ва ўзидан нафратланиш пардаси кўтарилиши учун нима қилиниши керак эди? Бу саволларга жавоб сифатида биринчи қарашда фақат муаммони чуқурлаштирадиган усул хизмат қилади: унинг моҳияти — яраланган юракнинг энг тубига назар ташлаш заруратидир. Барқарор ремиссия (касаллик аломатларининг вақтинча заифлашуви — тарж. изоҳи)нинг биринчи душмани — ярадан юз ўгиришга мойиллигимиз ва яра йўқ деб ўзимизни кўрмасликка олишимиздир. Муаммо тўлиқ англаб етилмагунча, тикланиш жараёни бошлана олмайди.

Қўлингизда жинсий алоқа оқибатида олинган шикаст тўғрисидаги китоб, аммо зўравонликнинг зарари қандай тушунилади — фақат шундан кейин эҳтимоли бор умид ҳақидаги китобдир. Бу китобни ўқишга шикастланиш оқибатида азият чекканлар ва жиноятчилар билан бир қаторда, жиноятга шерик бўлганлар — нофаол деб аташ мумкин бўлган ота-оналар ҳақиқатнинг юзига қараш заруратига туртки берадилар.

Жинсий алоқани суистеъмол қилиш муаммоларини бир ёқли қилишни истамаслик табиий ҳолат. Баъзан масиҳийлар реал воқеалардан нафратланаётгандай бўлиб туюлади. Улар гуноҳнинг вайрон келтирувчи оқибатларига жирканиб қарайдилар. Ҳақиқатан, ўзининг ёки бегонанинг гуноҳлари оқибатини кўриш ёқимсиз. Чамаси, шундай қилганимизда, биз Нажоткорнинг меҳнатини қадрсизлантирган бўламиз, шекилли. Шунинг учун гарчи хавотирликни ҳис қилиб турсак ҳам, ўзимизни ҳаммаси зўрдай қиёфага соламиз. Бизни доимий равишда ғалати фикрлар ва туш кўришлар шаклида ғайришуурий оғриқ безовта қилади, бу оғриқ кечаю кундуз сиқиб чиқарилган хотираларимизни қайтаради. Агар бизга нажот кафолатланган ва ҳаётимизнинг мақсади аниқ — ишониш ва итоат этиш бўлса, тушунарсиз ҳиссиётлар учун нимага безовта бўлишимиз керак?!

Нажот топмаганлар олами шунчалик адолатсиз эмас. Ҳозирги жамият бошқа даврларда рад қилинган ҳаёт ҳақиқати мавжудлигини эътироф этади. Аммо минг афсуслар бўлсинки, ниҳоятда кескин рад қилишга олиб борадиган қарорларни таклиф қилади. Руҳни шифолашнинг дунёвий усули маълум даражада ўзбиларманликка таянади. Шунинг учун шахсий чегаралар ва фаолият танлови одамнинг ўзи ўрнатган қадриятларга боғлиқ бўлади. Натижа ҳар доим кучли, худбин кайфиятдаги одам бўлиб қолаверади, бу одам яқинига севги туфайли эмас, балки ўзининг манфаатлари ва фойдаси учун яшайди.

Аслида шахсий ўзгаришларнинг дунёвий усули тешик тоғорани илиқ сувга тўлдиришни таклиф қилади. Азият чекканнинг руҳи бўм-бўш ва қониқарсиз бўлиб қолаверади. Жафокашнинг ўзи ҳеч қачон, энг ёмони — менга эмас, Яратганга бўлган муносабатимга келтирилган шикаст, деб айтмайди. Жинсий алоқа суистеъмоллиги оқибатида олинган шикаст жирканчдир, аммо у азият чекканнинг Худо билан муносабатини бузадиган ва атрофдагиларга севгисидан ҳамда уларга севимли бўлишдан маҳрум қиладиган жараён билан қиёслаганда, иккинчи даражали аҳамиятга эга.

Шифолашнинг дунёвий усули шундай, аммо кўпгина масиҳийча усуллар бундан ҳам зарарли. Улардан кўпчилиги азият чекканнинг оғир аҳволини баттар қилади ва ревиктимизацияга олиб келмайди. Гап руҳий доирага — кечиришга қўполларча аралашувдан кейин пайдо бўладиган оғриқдан тез орада халос бўлиш ҳақида кетмоқда. Бу кечириш остида ўтмишни рад қилиш, дилозорни, яхши кўринглар, деб мажбурлаш талаби ётади.

Асосида ўтмишни рад қилиш ётадиган кечириш

Унутиш лаёқатига асосланган кечириш — фронтал лоботомиянинг масиҳийча вариантидир. Болалигида жинсий зўравонликка дучор бўлган бир аёлга чўпон шундай деган эди: «Сен ўтмишни унутишинг керак, ўзингга ачинишингни бас қил. Чунки кўплар ўз отаси номусига теккандан ҳам кўра, даҳшатли нарсаларни бошдан ўтказганлар». Бундай маслаҳат нуқтаи назаридан ҳамма азият чекканларнинг кечинмаларини худбинларча ва ноқонуний деб аташ мумкин. Чўпоннинг бу сўзларини эшитган аёлга зўравонликни бошдан кечириш ниҳоятда оғир бўлган эди.

«Эски нарсалар ўтмишда қолиб кетди, Ким Масиҳда экан, янги ижоддир, шунинг учун ўзгартиришга кучинг етмаганига хафа бўлма» деган сўзлар, чамаси, вайронагарчилик келтирувчи ўтмишнинг майиб-мажруҳ ҳақиқатига қараш заруриятидан халос қилади. Аммо маълум вақтдан кейин бостирилган оғриқ яна анализни талаб қила бошлайди, бу вазиятдан чиқишнинг ягона чораси — ўтмишни рад қилишда давом этишдир. Бунинг натижаси унутишга ва кечиришга лаёқатсизлигимиз туфайли ўзимизга кучли нафрат бўлади ёки оғриқларингизни бостиришни истайдиганлар сизга хоинлик қилаётганини қаттиқ ҳис қиласиз, чунки буларнинг сабаблари жиноятчининг истакларига ҳамоҳанг бўлиб, у ўзининг қурбони гунг бўлишини истайди. Ўтмишнинг яширин нарсалари ҳар доим ўзида уни рад қилишни қамраб олади, ўтмишни рад қилиш эса — бу ҳар доим Худони рад қилишдир. Ўз ўтмишини унутишга ҳаракат қилиш — барибир бўлиб, ўзингизни унутишга ва Худо сизга атаган йўлни унутишга ҳаракат қилишдир.

Кечиришни ва унутишни истайдиганларни нима ҳаракатга келтиради? Бу саволга жавоб Худонинг шарафини чуқур ва қонуний равишда ҳимоя қилиш истагида яширинган бўлиши мумкин. Зўравонлик қурбонини азоблайдиган «Худо қаерда эди?» деган асосий савол — бугунги кунга ўмиш воқеалари таъсирини рад қилишда кўпчиликка жавоб бўлиши мумкин. Агар ўтмиш менга унчалик аҳамиятга эга бўлмаса, албатта, ундай ҳолда нима учун Худо менинг ҳаётимга аралашмаганини ўйлашимга ҳожат қолмайди. Имонга келмаганлар, асинча, зўравонликдан келган зарарни кўришга тайёрдирлар, чунки жиноятчининг ишига аралашиб, уни тўхтатишга қодир бўлган, аммо буни қилмаган Худони ҳимоя қилиш улардан талаб этилмайди. Аммо Худонинг иштирокида шубҳа келтириб чиқариши мумкин бўлган нарсаларни ва Ўз болаларининг муваффақиятлари учун Унинг ҳаракат қилиш истагини рад қилишга масиҳийлик жамоатларида мойиллик бор.

«Худо қаерда эди?» деган савол Худога ишониш нима эканини тушунишни истайдиган азият чекувчи аёлнинг қонуний фарёдидир. Жавобдан қатъий назар, бу саволдан қочиш керак эмас: агар Худо ишончга сазовор бўлса, ўз ўтмишини бузиб кўрсатмасдан ёки уни рад қилмасдан, Унга ишониш керак.

Ўз ўтмишини унутиш истаги яна битта омил билан юзага келиши мумкин. Масиҳийлар тамомила ўзгаришга ёки бошқача айтганда, шифо топишга ишонадилар. Шифо топиш ёки яхшилаб айтганда, Руҳ самараси — инсон устидан Худонинг иши натижасидир. Руҳ туфайли бизда, Масиҳ атродагиларни севгандай, уларни севиш лаёқати пайдо бўлади, Масиҳ уларга хизмат қилгандай, уларни севгимиз келади, Масиҳ Ўз Отаси билан мувофиқатда бўлгани сингари, улар билан ўзаро келишувда бўламиз. Бу — юксак мақсаддир. Натижалари камдан-кам орзуларга яқин бўлади. Фақат бизнинг битта нарса — қимматли йўл-йўриқ бизникидан фарқ қиладиганлар тўғрисида айтганларида, унга нисбатан бизнинг осонликча ишонишимиз руҳимизни ўзгартириши борасида Муқаддас Руҳнинг ишини шубҳа остига қўяди. Чунки биз ўзимизни юқори олиб, унга эътироз билдирамиз. Атеист, булар Муқаддас Руҳнинг хусусиятини сохталаштириб, реклама қиляптилар, деб бизни осонликча айблашлари мумкин. Ҳақиқатан, Хушхабар ўзгаришлар жараёнига таъсир этадими? Бу борада нима учун масиҳий жамоатлари гўё Худонинг қудратига тўлиқмиз деб эълон қиладиганларни уларнинг ҳаётидаги «тиканзорлар ва қушқўнмаслар» ҳақида гувоҳлик берадиган ҳамма нарсани рад қилишга рағбатлантиради деган савол тураверади.

Атеистик оламда ҳам гуноҳнинг оқибатини тан олади, аммо тўлиқ бўлмаган қарор қабул қиладилар. Ўз навбатида, масиҳий оламида гуноҳнинг оқибатини кўришни истамайдилар, аммо самарали шифоланишни таъминлай оладиган воситаларга эга бўладилар. Ҳаракатлар режаси оддий. Майли, масиҳийлар уятни ҳис қилмай, уйғониш юмшата олмаслигини эътироф этсинлар, яъни бу дегани — гуноҳ туфайли келадиган зарар озаймайди деганидир. Шунга рози бўлиб, биз жинсий алоқани суистеъмол қилиш туфайли шикастланган, қўрқув яшаётган қалбимизга эркин назар ташлай оламиз, бунда Хушхабардан юз ўгираётгандай туйғуни ҳис қилмаймиз. Гуноҳ билан юзма-юз учрашиш ва бегона ўт билан қопланган ерни чиройли қилиб тозалаш — бу Самовий Шоҳликда хизмат қилиш учун Худо томонидан қўйилган Боғбоннинг ажойиб меҳнатидир. Бу меҳнат — тайёргарлиги йўқ ва руҳи самара келтиришга лойиқ бўлмаганларни тиклашдир, бу ҳар бир имонлининг қўлидан келади. Ўтмишни рад қилиш руҳнинг уйғонишига халақит беради.

ДИЛОЗОРНИ СЕВИШГА МАЖБУРИЙ ТАЛАБЛАР

Бир аёлга дугоналари, сен Худони васвасага соляпсан, деб айтдилар, шунинг учун зўравонни судга бердилар. Ўша аёлга яна, сен зўравонга нисбатан жазо топишга ҳаракат қиляпсан, бу эса яқинингга нисбатан севги йўқлигини, ундан қасос олишни истайтганингни кўрсатади, деб айтдилар. Аёл киноя билан деди: «Яқинда ўша дўстларимдан бири автомобил ҳалокати баҳонаси билан фойдали севги шартномаси тузди». Маълум бўладики, агар гап пачоқланган автомобил тўғрисида кетса, суд тизимига суяниш мумкин, борди-ю, шикастланган қалб ҳақида кетса, мумкин эмас.

Бир эркак отаси билан алоқа ўрнатишдан ва уни қўллаб-қувватлашдан тамомила бош тортди, сабаби — ота ўғлига етти ёшидан ўн ёшига қадар зўравонлик қилиб келган экан. Ўғил отаси билан учрашишдан, телефонда сўзлашишдан, унинг мактубларини ўқишдан бош тортди. Жамоатнинг содиқ аъзоси бўлган ота ўғлининг мулоқот қилиш истаги йўқлигидан бош тортаётганидан ғазабланди. Энди ота ўғлига қачонлардир зўравонлик ўтказганини тамомила рад қилди. Ота шунчалик чуқурлашиб кетдики, ўғлининг руҳий соғломлигини ва уни қутқаришни шубҳа остига қўйди.

Ўз душманларини севиш нима дегани? Бу дегани — ўз ҳиссиётларингиздан қатъий назар, шунчаки «яхши иш қилиш керак» деганими? Агар «ҳа» деган жавоб бўлса, ундай ҳолда бу оламда ўз ўғли устидан иблис ёлғонларига ўхшаб кетадиган зўравонликни тан олишни истамаётган яхши ота учун нима қилиш керак? Айни пайтда ўз душманларимизни севиш учун «ёвузликдан юз ўгиринг, эзгуликни маҳкам ушланг» деган даъватни қандай бирга қўшиш мумкин?

Бу саволларга жавоблар бор, аммо дилозорни яхши кўришга мажбурий талаблар меҳрибон бўлиш, ҳеч ким билан зиддиятга бормаслик, иблис ўз ўйинларини қилаётганда ҳаммаси яхшидай қиёфа пайдо қилишга лаёқатли бўлишни англатади. Бундай «масиҳийча» севги нурлари остида зўравонликни бошидан кечирган одам ҳеч бўлмаганда, ўзини бехатар ҳис қилади, аммо...у ўлик. Мурдадай қотиб қолиш, ҳиссиётларнинг инқирози — одам таъсир билдиришни ёки таваккал қилишни ўйласин, деб талаб қилмайди. Аммо ҳалол одам шуни англаб етадики, ўйламасдан ва руҳсиз итоат этиш ҳечи қачон тубдан ўзгаришга ёрдам бермайди.

Севгига таъриф топиш қийин, тезлик билан, ироданинг кучи билан уни синаб кўриш мумкин эмас. Душманни севиш учун қалб эркинликни ва кучни билиши талаб этилади, буларни Худо душманга ҳузур-ҳаловатни ёймоқчи бўлганларга инъом қилади. Севгин, деб амр қилиш мумкин, аммо бу севги дилозорга нисбатан адолатли бўладими?

Кўпинча зўравонликни бошдан кечирган одамга, дилозорни сев, деб амр қиладилар. Аммо севгининг мураккабликларини ёки севиш учун истакка Худо томонидан халақит берилишини таҳлил қилиб кўрмайди. Кўпинча, бу малол келтирадиган топшириқни бажариш учун руҳнинг ўлдирилиши ёки Худога ва бундай жафоли йўлнинг қурбони бўлиб босиб ўтишга мажбур қиладиган одамга кучли ғазаб бунинг натижаси бўлади.

Кўплаб масиҳийлик гуруҳларида руҳий тузатиш шунга ўргатадики, сизнинг хатти-ҳаракатингиз ортидан эмоция келади. Агар ёмонликни бошдан кечираётган бўлсангиз, биронта яхши иш қилишни бошланг, чунки яхши ишлар қилиш билан банд бўлганингизда, ғазабланишингиз жуда қийин бўлади. Агар узоқ вақт қандайдир яхши иш билан банд бўлсангиз, сизга ёмонлик қилган одамга нисбатан илиқ ҳиссиётларни бошдан кечира бошлайсиз. Мен танлов, фикрлар, эмоция ва истакларнинг чигал ўзгаришлари мавзусини муҳокама қилмоқчи эмасман, аммо табиий бир далилни таъқидлашни зарур деб биламан. Агар йўловчи нотўғри йўналишга қараб ҳаракат қилса ёки белгиланган жойга боришни асло истамайдиган сабабларни билмаса, белгиланган «тўғри» пунктга эришиш учун сарф қилинган ҳамма ҳаракатлар беҳуда кетади. Сев деб бақириб буйруқ беришдан кўра, кўпроқ иш қилиш керак.

Севги — ҳар қандай ўзгаришнинг ҳаракатлантирувчи кучи, аммо вақти келиб у у кучини ва ҳиссиётларини йўқо­тади. Севги — бу эмоцияларни ифодалаб бўлмасликка асосланган ғалати қилиқлар бўлиб, айрим масиҳийлар эмоциясиз ҳаётни афзал кўрадилар — улар ирода кучи билан ўзларини хафагарчиликка нолойиқ бўлишга мажбур қиладилар. Севги ҳар хил намоён бўлади, аммо у ҳеч қачон заиф ёки ҳиссиётсиз бўлмайди. Севги — ҳатто шифо топишнинг энг асосий таркибий қисми бўлса ҳам, жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чеккан аёлга, дилингга озор берганни севгин, деб айтиш фойдасиздир.

РУҲИЙ ДОИРАГА ҚЎПОЛ АРАЛАШУВ

Яқинда мен харизматик жамоатда мўъжизавий хизмат олиб борган аёл билан ишладим, бу жамоатда оммавий равишда шифолаш ҳам бўларди. Бу жамоат раҳбарлари, жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чекканларни жин чалган, деб тасдиқладилар. Бошдан кечирилган хотиралар, уларнинг фикрича, жинларнинг қўллари иши бўлиши мумкин. Шу тариқа, азият чекканлар томонидан олинган салбий тажрибаларнинг аҳамияти, азият чекканлар устидан зулмат беги олиб борган ҳукмронлик ҳам сусайди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам шифолаш усули жинларни қувишдан иборат бўлди.

Мен билан бирга ишлаган аёл унга шафқатсиз муносабатда бўлган йиллари сукут сақлашни ўрганди. Агар ким биландир у келиша олмаса, у ўзини ноҳақ деб ҳисобларди. Зўравонлик қурбони кўпинча кучли обрўли одамни излайди, бу одам зўравонлик билан келтирилган шикастдан тезлик билан ва беозор халос бўлишига уни ишонтиради. Жамоат у аёлга шундай умид бағишлади ва бир неча марта уни экзорцизмга дуч қилди. Маросим пайтида унга шундай туюлдики, гўё хизматчилар аёлни ерга уряптилар ва ҳақоратлаяптилар, гарчи қисқа муддатга у ҳақиқатан соғайиб, енгиллик ва хотиржамликни ҳис қилса ҳам. Аёлнинг беқарор ишончи мустаҳкам бўлиши учун кейинроқ ўзига ишончдан доимий сархуш бўлиш ва гиёҳвандларга хос руҳий экстазга ўхшаш ҳолат талаб қилинди.

Тезлик билан шифолаш ҳеч қачон оғир яралардан халос қилмайди. Бунинг ўрнига шифоланиш шунга олиб келадики, одам операцияни кутиб, каталкада ётгандан кўра, кўп ҳаракат қилиши талаб этилади. Бошқача айтганда, ўзингизни хотиржам тутинг ва мутахассислар ўз ишларини қилишларига имкон беринг. Ишониш —жараён боришига қаршилик қилмай, аксинча, навбати билан боришига имкон беришдир. Руҳий пассивлик — тезда шифо топишнинг кўп усуллари асосидир. Менинг ўша мижозим қуйидагиларни эътироф этганда, тамомила ҳақ эди: шифо топиш юз бермади, шифоловчилар ўзларини қўпол тутдилар, ўша аёлнинг қалбига етказилган аниқ зарарни кўрмадилар. Кўпчилик «ғаройиб шифо топиш»дан кейин кўп муаммо қолишини ва у муаммолар билан иш олиб боришни эътироф этишга тайёрдирлар.

Алоҳида гуруҳ одамларни тезда шифолаш усуллари ноёб ҳодиса эмас. Кўпчиликка салбий тажрибани «ижобий тасаввурлар» билан қамраб олиб, эмоция ва хотиралардан келадиган оғриқлардан шифо топишни таклиф қиладилар. Бунинг натижаси кўпинча ўтмишнинг йўқотилган манзарасини «янгидан» тиклаш бўлади, агар бу ўз-ўзидан вайрон бўлиш олдида аламли хотираларга қўрқмасдан берилиб кетса.

Мен, кўпчилик жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чекканлар биринчи марта енгил тортганларидан кейин, яраларини шифолашни бас қиладилар, деб қўрқаман. Агар инфекция билан курашишда самарали восита қўлланмаса, ярани биринчи марта ювиш кўп фойда келтирмайди. Тезда шифо топишга иштиёқ осмонга интилиш каби ниҳоятда чуқурдир. Фожиа шундаки, кўпчилик тезда шифо топишни осмоннинг абадий таъмини машаққатли билишидан афзал кўрадилар.

ЭНГ ЯХШИ ЙЎЛ

Масиҳийларда жинсий алоқани суистеъмол қилиш лавҳаларини «ишлаб чиқиш» имкониятлари кўп. Аммо бу терапевтик тадбирларнинг натижаси кўпинча қаноатлантирмайди: «кечириш ва унутиш» усулининг якуни — ўтмишдан юз ўгиришдир, дилозорни севиш мажбурий талабларининг якуни — ҳиссиз итоаткорликдир, тезда шифо топиш якуни — пассивлик, ўзи учун масъулиятни ҳис истагининг йўқлигидир. Нима учун жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чекканлар ё жамоатдан ташқарида ёрдам излашга қарор қиладилар, ёки ўзларини ҳеч нарса бўлмагандай қиёфага солиб яшашни ўрганадилар — буларни тушуниш қийин эмас. Ишончим комилки, Муқаддас Битик умид ва ўзгаришларнинг энг яхши йўлини таклиф қилади.

Энг яхши йўл қайси? Мен китобимда энг яхши йўл «ўлим сояси водийси» орқали ўтганини исботлайман. Шубҳалар қояси ва умидсизлик майдони Худонинг иштирокини исботлайди. Худо ишончлидир, аммо сувсиз саҳро ва ўтиб бўлмас тоғлар маршрутни, тоғлар бўйлаб бориш учун, ниҳоятда хавфли қилади. Ҳаммабоп кўплаб замонавий йўлбошловчилар турганда ва йўлларда ҳар доим булоқлар бор бўлганда, ким озгина сув запаси билан ва жойлар эскириб кетган харитани олиб йўлга отланишни истайди?!

Саёҳат давомида Худога яраланган юрагимизни очишимиз керак. Биз тамомила ғазабланган ва шубҳаланган, ҳолдан тойган, аммо шармандали аҳволда ва ёлғиз бўлсак ҳам, букилмаган, исён қилишга тайёр ҳолда, Унинг олдида пайдо бўламиз. Чамаси, кимдир бизнинг яраланган, гуноҳкор юрагимизга текканда, бу ишончсиз бўлиб туюлади, уларни қабул қилиш тўғрисида эса гап бўлиши мумкин эмас. Бу йўлда таваккал қилиш, ички ҳолатимизни сўзлар билан тушунтиришимиз, Худога бошимиздан ўтганларни айтишимиз ва Унинг жавобини кутишимиз керак. Худо ваъда берган эди: «Эзилган қамишни синдирмайди, тутаётган пиликни ўчирмайди» (қаранг: Ишаё 42:3). Аммо жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чеккан аёл кўпчиликнинг фикрига кўра, ишончга сазовор бўлгансан, деган ваъдани эшитади. У, бу хиёнат менинг ҳаётимда охиргиси бўлади, деб қасам ичди. Тикланишга гўё Худо бизни йўқ қилмоқчи ёки ҳеч бўлмаганда жазоламоқчи деган фикр қаршилик қилади. Муаммо шундаки, бу йўлда Унинг фаолияти бизга оғриқ келтиради, аммо бу бизнинг шифо топишимиз учун юз беради.

Нима учун шафқатсиз муомалани бошидан кечирган одам руҳ ниҳоятда қаттиқ истаётган тикланишда ёрдам сўраб Худога келиши шунчалик мураккаб бўлади? Унинг шифоланиш жараёнига нима ҳалақит беради? Бу саволга қисқа қилиб жавоб берадиган бўлсак, уят ва нафрат ҳалақит беради. Шафқатсиз муносабат оқибатида олган шикаст ўзини ўзи ҳимоя қилишнинг мураккаб механизмини ҳаракатга келтиради. Бу эса кўп ҳолларда бизнинг онгимизга, атрофдагилар билан муносабат ўрнатишимиз усулларига, умр йўлдоши, иш, диний эътиқодни танлашимизга, умуман олганда, бутун ҳаётимиз йўналишига таъсир этади. Бу китобда мен бундай хулқ- атворнинг яширин жиҳатларини таҳлил қиламан, шикастланишнинг янада аниқроқ манзараси сизнинг атрофдагилар билан муносабатингизга алоқадор янада мазмунли ва Худога маъқул қарорлар қабул қилишингизда ёрдам беради.

Энди китоб мавзусига қўйилган чекловлар ҳақида. Менинг эътиборим жинсий зўравонликка учраган ўсмирлар ва болалар ўзларини қандай тутишларига қаратилмаганини китобхон дарров илғаб олади. Бу китобда ҳақиқатан болалар ва ўсмирлар ҳақида материаллар бор, аммо уларга шифо бериш — бизнинг вазифамиз эмас. Масалан, китобда келтирилган кўп мисоллар аёлларга алоқадор. Ўғил болалар дучор бўлган жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳодисалари кам тарқалган ёки бунинг оқибатлари унчалик оғир шикастланиш эмасдай туюлади. Аммо бу хулоса ишончли эмас, менинг нуқтаи назаримни ҳам акс эттирмайди. Жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чекканларга — аёлларга мен диққат қаратдим, бунинг икки сабаби бор. Биринчидан, жинсий зўравонликни бошидан кечирган аёллар, эркакларга қараганда, ёрдам сўраб психотерапевтга мурожаат этадилар ва бу мавзуда кўпроқ билишга ҳаракат қиладилар. Улар — менинг китобхонлар аудиториямнинг катта қисми. Иккинчидан, шикастланишга диққат қаратилган мақсадни кузатдим. Жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чекканларнинг ҳар бири, жинси ва характеридан қатъий назар, амалга оширилган зўравонлик оқибатида бундай шикастланишга дучор бўлади. Шунинг учун мен келтирган мисолларда ҳамма азият чекканлар учун бир хилда асосни ташкил қиладиган жинсий алоқани суистеъмол қилишнинг моҳияти очилади, деб айтиш мумкин. Умид қиламанки, бу китоб ҳар бир конкрет ҳодисанинг фаолиятига қўлланма бўлиб хизмат қилади.

Бу китобнинг ёзилишига яна бир сабаб бор эди. Ҳар бир китоб — бу Одиссея. Бир томондан, бу назарий саёҳат, иккинчи томондан, бизинг тушунчамиздан чиқиб кетган масалаларни шахсий излашдир. Менинг китобимдан унисини ҳам, бунисини ҳам топасиз. Унда ўз ҳаётининг тарихини менга ишониб ҳикоя қилган дўстларимнинг тажрибаларини таҳлил қилиш ва ва ихчамгина баён қилиш бор. Психотерапевтни ўтмишдаги дардларнинг меъморий ёдгорлиги ва ўз мижозларининг бўлғуси умидлари деб аташ мумкин. Хотира дафтари — Қуддусдаги холокост музейига ўхшаш нарса бўлиб, бошқаларни дард-аламларга қарашга даъват қиладиган, сизнинг тубан, ёвуз ва шафқатсиз оламда яшаётганингизни кўрсатадиган манбадир. Менинг дўстларим тарихи адолатга, шифоланишга, ҳамма кўз ёшлари артиладиган ва ҳамма ёвузликлардан қасос олинадиган кунга чорлайди. Мен ҳикоя қилиб берган воқеаларнинг ҳаммаси тегишлича баҳолансин, деб ибодат қиламан.

Бу китобда яна кўп шахсий томонлар бор. Мен ва хотиним ўзимиз кўрган жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳодисаларига оид хотиралар билан ўртоқлашамиз. Менинг ўзим азият чекканларнинг тажрибаси борлиги, албатта, мен олдиндан бичиб-тўқиётганим каби далиллар менинг фикрларим қимматлилигига ёки менинг меҳнатларим фойдалилигига кафолат бермайди. Аммо шуни таъқидлаш керакки, мен учун ва бу воқеаларни бошидан кечирган дўстларим учун жинсий алоқани суистеъмол қилиш қандай аҳамиятга эга бўлганини тушунишингиз учун бу йўлни босиб ўтдим. Мен фақат муносиб ҳикоячи бўлиш учун ибодат қилмайман, балки бизнинг ҳаётимизда асосий ўрин эгаллайдиган, хочда қурбон бўлган Ўшанинг тажрибаси бизга нимани айтишига сизлар эътибор беринглар, деб ибодат қиламан, бизларга таниш бўлган кўпчилик янада қаттиқроқ фожиага учраганда ўзларини қандай тутишлари кераклиги тўғрисида ибодат қиламан. Ўшанда мен ўзимнинг ва сизнинг бошингиздан ўтган воқеаларни ҳикоя қилишда муваффақиятга эришаман.

Ҳам ташвиш билан, ҳам хурсандчилик билан бизнинг муҳокамамиз предметига тўғри қарашни излашга қўшилишингиз учун сизларни таклиф қиламан.

КИРИШ

ХОТИРА ВА ЭСДАЛИКЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ НИМА?

«Яраланган юрак» китобининг биринчи нашри юзага чиқиши биланоқ (1990 йил) минглаб одамлар — оддий хизматчилардан тортиб Американинг собиқ миссигача, мен болалигимда жинсий зўравонликка дучор бўлганман, деган даъво билан судга ариза билан мурожаат қилдилар. Тахмин қилинган айрим жиноятчилар ва (ёки) уларнинг оилалари бу айбловларга қарши, зўравонлик ҳақидаги маълумотлар ёлғон, деб раддия билдирдилар. Айрим ҳолларда тахмин қилинган жабрдийдалар ўз даъволарини қайтариб олдилар ва консультация берган психологларни ёки гўё ўтмишда юз берган ҳуқуқни бузиш «хотирга солиш»га ундаганларни айбладилар. Бошқа ҳолатларда эса улар, узоқ йиллар давомида ўзимиз унутиб юборган воқеалар бизга шикаст етказганини тўсатдан хотиримизга солдилар, деб қаттиқ туриб маъқулладилар.

Жинсий зўравонлик каби, бундай қабиҳ жиноятда ёлғондакам айбланиш даҳшатли. Ҳақиқатан, номусига тегишга йўлиқиш ва ота-оналаридан, сизларга ишонмайман, деган гапни эшитиш ҳам даҳшатли. Ёлғон хотиралар мавзусидаги мунозаралар муносабати билан кўтарилган масалалар батафсил ўрганишни тақозо қилади. Мен бу масалани бошқа китобимда синчиклаб кўриб чиқаман, деб умид қиламан. Аммо мен буларга кўз югуртириб чиқмоқчи эдим, токи китобхон китобнинг асосий қисмини ўқишга бошлагунга қадар, улар ҳақида қисқача тасаввурга эга бўлсин.

Мен психотерапевт сифатида асосан илгари жинсий зўравонликка дучор бўлган одамларга маслаҳат бераман. Улардан кўпчилиги бу суистеъмолликни жуда яхши эслайдилар. Озчилик одамларнинг хотиралари узуқ-юлуқ бўлса ҳам, шунга қарамасдан бу хотираларда жинсий зўравонлик аниқ иштирок этади. Янада камроқ одамлар жинсий зўравонлик ҳақида ҳеч нарсани эслай олмайдилар, бироқ маслаҳат олиш жараёнида ўзларининг хотирасидан ажратиб қўйилган шикастланиш ҳақидаги хотиралар қайтади.

Ажратиб қўйилган хотираларга нисбатан икки нуқтаи назар мавжуд. Бир хил издошлар шуни тасдиқлайдиларки, булар оддий иш ва руҳий оғриқлар оқибатидир. Бошқалар шундай ҳисоблайдиларки, агар одам жинсий суистеъмолликка, камида енгил шаклига дучор бўлсаю кейин бирдан бу воқеа эсига тушиб қолса, бу — психотерапевтнинг ёки бошқа обрўли шахсларнинг (масалан, тенгдошларидан биронтасининг) тахминлари натижасида сунъий яратилган ёлғон хотиралардир. Бу мавзуда қизғин баҳслар бормоқда, лекин шу лаҳзада ҳали етарли даражада ўрганилмаган, у билан боғлиқ саволларга бир хилда жавоб бериш имкони йўқ. Аммо менинг ишончим комилки, айрим Муқаддас Китоб параметрлари кимнингдир ҳаётидаги зўравонлик ҳодисасини қараб чиқиш жараёнида мўлжал бўлиб хизмат қилиши мумкин.

Жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чекканлар, жиноятчилар ва бошқа шахслар билан ишлаб, кимдир уларни ёлғондакам айблаганларини айтган эди. Мен суистеъмолчилик факти тўғрисидаги гапларга нисбатан битта муҳим хулосага келдим: «Менга ишонаверинг», деб айтадиган азият чекканнинг фикри ва улар ёлғондан айбланганлар, деб айтадиганларнинг фикри амалий жиҳатдан ҳар доим текшириш мумкин бўлган доирадан ташқарида ётади. Суриштирув ўтказилмасдан олдин, у ёки бу томоннинг сўзларини, гувоҳлар кўрсатмаларини ва б.ни тасдиқлайдиган маълумотлар тўпланмасдан битта хулосага келиш мумкин эмас.

Бу зўравонликка ўрин борлиги ҳақидаги гапларнинг ноаниқлиги ботқоғида ботиб қолишимизни англатадими? Мен шундай ўйламайман, бироқ бу саволнинг баҳсталаблиги янада қийин саволни беришга мажбур қилади: «Жинсий алоқани суистеъмол қилиш тўғрисидаги гап тўғрими ёки маълум даражада ҳақиқатга мос келадими ёки ёлғонми?»

Хотираларнинг ҳақиқийлигини тасдиқлаш муаммоси хотира нима деган савол билан боғлиқдир. Нима ҳақиқат ҳисобланадию нима ҳақиқатга ўхшаб туюлади? Биз ҳақиқат деб ҳисоблайдиган хотиралар билан нима қилишимиз керак? Хотира ҳақиқатга мос келишини биз қандай тушунамиз? Агар хотиралар уйдирманинг ўрнини босадиган бўлса ёки далиллар, фантазия ва тахминларнинг аралаш-қуралашига ўхшаб туюлса, бу хотиралар тўғри эканига ишониш мумкинми?

Ўтмиш ҳақидаги гапларга нисбатан ҳақиқийси шуки, ўтмиш — уйдирма образларнинг шунчаки йиғиндиси эмас. Масалан, Масиҳнинг ўлими ва тирилиши маконда ва замонда юз берган. Агар бирон воқеа ҳақиқатан ҳам юз берган бўлса, у тўғридаги ҳақ гап баҳсга сабаб бўлиши керак эмас, гарчи ёзувларда ўша воқеа турли нуқтаи назардан ёритилган бўлса ҳам. Агар Муқаддас Китобни диққат билан ўқисангиз, бир хил воқеа унда турлича ёритилганини кўришингиз мумкин. Бу дегани — воқеалар ёлғон деганими? Гўлгўтадаги воқеа тўғрисида гувоҳларнинг ёзганлари бир-биридан фарқ қилгани учун ёлғон хотиралар ҳисобланадими? Албатта, йўқ. Аммо табиий равишда шуни тахмин қилиш мумкинки, хотира — Муқаддас Китобда ёзилганига қараб ҳукм чиқарганда, воқеаларнинг боришини бутун деталлари билан қайд қилинган фотосурат ёки видеоёзув билан солиштириш мумкин эмас.

Моҳиятига кўра, фожеавий воқеалар, жумладан, жинсий алоқани суистеъмол қилиш, учта пункт бўйича қараб чиқилиши керак:

1. Инсоннинг ҳаётида руҳий шиксатланишнинг оқибати қандай? Азият чеккан одамнинг юрагида нима кечади? Унга шикастланиш қандай таъсир кўрсатади — иккинчи даражалими ёки асосийми? Агар асосий бўлса, жинсий алоқани суистеъмол қилишнинг зарари нимадан иборат? Шу муносабат билан эзгулик ва ёвузликнинг имконияти қандай?

2. Жинсий алоқани суистеъмол қилиш, у ҳақдаги хотира ва шикастланишдан пайдо бўлган руҳий аломатлар ўртасида қандай алоқалар мавжуд? Жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳақидаги хотиралар йўқолиб кетишига у сабаб бўлиши мумкинми? Агар ўша нарса сабаб бўлса, хотиранинг йўқолиб кетиши қандай юз беради — табиий унутилиш жараёнидами ёки хотиранинг ишлаши одатдаги қоидалардан фарқ қиладиган қоида бўйича фаолият кўрсатадиган, ахборотни қабул қилиш, сақлаш ва тиклаш механизмини ишга солиш натижасидами? Тахмин қилайлик: атрофингиздагилардан кимдир сизни ҳақоратлади, орадан маълум вақт ўтгач, одатдаги хотиралар сифатида қабул қилинадиган эсдаликлар йиғиндиси «қайта ишланди», аммо буларда ёлғон эҳтимоли борми? Ниҳоят, онгли ва ғайриихтиёрий хотиралар дистресс, ҳалокатга олиб борадиган одатлар ва туғишганлар билан зиддиятлар (туғишганларингиздан кимдир тез- тез дилозорга қўшилган бўлиши мумкин) каби хасталик аломатлари билан боғлиқми?

3. Агар жинсий алоқани суистеъмол қилиш юз берган бўлса, қайси Муқаддас Китоб ёндашуви ярани шифолашга фойдали бўлиши мумкин? Руҳий маслаҳатнинг мақсади қандай ва унга нима ҳалақит бериши мумкин? Бошқача айтганда, кўз қараш билан, ёшни гипноз орқали қайтариш билан бошқариш орқали хотирлаб тиклаш тўғрими? Ёки хотиралар қайтмагунча ярани чинакамига шифолаш мумкин эмас, деб ҳисоблаб, ўтмишга машқини олган кўз билан қараш тўғрими? Сиқиб чиқарилган хотиралар деб аталадиган хотирани тиклашга психотерапевтнинг диққати қаратилганлигига мижоз қандай баҳо бериши керак?

Ҳар учала саволга қисқа-қисқа жавоб беришга ижозат беринг. Ишимнинг қолган қисмида мен бу саволларни батафсил тушунтираман, аммо уларни синчиклаб қараб чиқиш — бошқа китобнинг вазифаси.

МУАММОНИНГ МОҲИЯТИ НИМАДА? РУҲИЙ ШИКАСТЛАНИШ ИНСОНГА ҚАНДАЙ ТАЪСИР ҚИЛАДИ?

РУҲИЙ ЗАРУРИЯТ

Ўз ота-оналарини ўлдирган ака-ука Менендесларнинг етакчи адвокати Лесли Эбрахамс ҳимоя далили сифатида «руҳий зарурат»ни келтиришини мен кузатган эдим. Чамаси, ака-укалар болаликларида жинсий зўравонлик оқибатида ўз ота-оналарини ўлдиришга мажбур бўлганларини адвокат аёл назарда тутган эди. Мен ваҳимада қолдим. Бу сингари далил Чикагода олтита ҳамширани ўлдирган Ричард Спекни ҳимоя қилишда қўлланганини эсладим. Иккала жиноят ҳам ўта шафқатсизлиги билан ҳайратда қолдиради, аммо ҳимоя яхши ўйланган ва оддий асосга суянади: агар жиноят ҳаракати нотабиий бўлса, демак, бу жиноятни таъқибга учраган, эзилган ёки ўз фаолиятини назорат қилишга нолойиқ одам қилган. Агар одамнинг хулқ-атвори мезондан чиқиб кетса, демак, унинг таржимаи ҳолида оқлаш мумкин бўлган нимадир бор.

Бундай далил иблиснинг борлигини рад қилади, у ўз мақсадини совуққонлик билан кузатиб, даҳшатли жиноятлар қилади. У, шунингдек, ўз ғайритабиий, бузғунчи, жирканч хулқ-атворини рад қилади, ҳаёти, вазиятидан, кечинмаларини ҳал қилишга таъсир этадиган воқеалардан қатъий назар, масъулиятни ўша одамнинг ўзи зиммасига олади. Бошқача айтганда, жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чеккан одам қуйидагиларни айтишига мен ишонмайман: «Мен ҳаётимни ўзгартиришга ва мени ўраб турган оламни вайрон қилишни бас қилишга тамомила ожизман».

Бизнинг танловимиз бир хилда эркин шароитда — муваффақиятлар ва руҳий қулайликлар шароитида қилинишини соддадиллик билан тахмин қилиш мумкин. Жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чеккан одам умр йўлдоши билан жинсий яқинлик тўғрисида (ёки бевосита якинлик пайтида), бир фикрда чўчиб тушиши мумкин, ўзгариш жараёни (интим ёки ҳаётнинг биронта бошқа доирасида) вақт, фикр-мулоҳаза ва эксперимент талаб қилиши мумкин. Бу жараён кураш ва муваффақиятсизликлар билан бирга кечади. Аммо «Мен шуни қилдим (ёки аксинча ҳаракат қилмадим), чунки ўзим ҳам қачонлардир шафқатсиз муомалага дучор бўлган эдим», деб айтиш — одамнинг шаънини, унинг эркинлигини ва масъулиятини булғаш демакдир.

ХУДОГА ИШОНМАСЛИК ҚАРОРИ

Руҳий шикастланиш одамнинг қалбига қанчалик таъсир этади? Жинсий суистеъмоллик унга қандай зарар келтиради? Ҳар қандай зўравонлик гўё Худо олийжаноб эмас деган тахминларни азият чекувчида пайдо қилиш учун замин яратади. Зўравонлик қурбони ҳисоблайдики, Худо зўравон отага ёки доимо банд онага ўхшайди (болалар шундай феъл-атворга эгадирларки, улар ота-оналарини кузатиб, Худо ҳақидаги илк тасаввурларни улардан оладилар). Ёки қурбон бўлган одам шундай қарор қилади: жабрдийдага ифлос ишоралар билан амакиваччалар суйкалганларида, Худо бошқа томонга қараб туришни афзал кўради. Хулоса шундай: Худога ишониш — аҳмоқлик, албатта, одам ўз ҳаётини Унинг хоҳиш-иродасидан қатъий назар қуришга мажбур. Жабрдийда тахминан қуйидагича фикр юритади: «Худонинг руҳимни озиқлантириши ва мени ҳимоя қилиши ҳақидаги ваъдалари менинг тажрибамга зиддир. Шунинг учун Худонинг муқаддаслик ҳақидаги талабларига мос келишим асло шарт эмас, менинг ҳаётимда Худонинг шуҳрати ўз аксини топмаслиги тамомила ўзини оқлайди».

Худога бу сингари севгининг етишмаслиги ғайритабиийдир. Одам жанговар атеист ёки беозор агностик бўлиши, ё ҳар иккаласи ҳам бўлиши мумкин. У масиҳий бўлгани ҳолда, ўзининг мажбуриятларини садоқат билан бажаради ва Худонинг Каломини ваъз қилади. У ҳатто, Худо ишончга сазовор, деб астойдил ишонишни исташи мумкин, аммо у ўзининг бошдан кечирилган зўравонликка жавоб сифатида қабул қилинган фосиқ қарорларига қарши турмас экан, на мажубуриятларни бажариш, на иложсиз истак Худога ҳақиқий ишончга олиб келади, аслида Худо ҳақиқатан бор ва ишончга сазовор. Жабрдийда аёл бузилган худони севади (агар у севишга лаёқатли бўлса), у севадиган худо унинг ўзининг тасаввурлари асосида туғилган худога кўпроқ ўхшашдир, яъни бутдир.

Биз Худога ишончни йўқотганимизда, кимгадир ёки нимагадир ишонишни бас қилмаймиз. Нафас олишдай, ишониш, ҳатто ундан ҳам ортиқроғи — сажда қиладиган нарсага эга бўлиш зарур ва муқаррардир. Бир тоифа одам ишонса, бошқалар сажда қилса, учинчиси нафас олса, тўртинчиси юқоридагилардан биронтасини ҳам қилмаса — бунақаси бўлиши мумкин эмас. Биз Худога ишонишни бас қила олмаймиз, бундай ҳолда ўзимизга янги сажда қилиш объекти — янги худо ярата олмаймиз. Жинсий алоқани суистеъмол қилиш кучли азоб-уқубатлар келтириб чиқаради, жабрдийда осонлик билан Худодан юз ўгиради ёки зўравонликка кундалик ишдай қарайди, ўз мажбуриятларини сидқидилдан бажариш учун имонни бир четга суриб қўяди. Жабрдийда ҳақиқий Худонинг ўрнига бошқа худоларга мурожаат этиши мумкин. Масаланинг моҳияти зўравонликда эмас, балки жабрдийданинг қалбига нолойиқ бўлган гуноҳли ишончсизликдадир.

Айтилганлар фақат жинсий алоқа суистеъмоллигидан жабр кўрганларга нисбатан тўғрими? Албатта, йўқ. Бутларга ишониш учун Худодан узоқлашишга мойиллик одамнинг табиатига чуқур ўрнашиб кетган. Албатта, зўравонлик муаммосининг моҳияти ва зўравонлик жабрдийдасини шифолаш бошқа ҳар қандай гуноҳкорга тегишли бўлган ҳамма нарсадан фарқ қилади.

Айрим китобхонларни отаси томонидан зўрланган беш ёшли қизчанинг Худога ишониш мумкин эмаслиги тўғрисидаги фикри қаттиқ ҳаяжонга солса керак. Тушунинг: ҳар қандай беш ёшли қизча бошидан кечирган даҳшатли воқеадан кейин Худога чексиз равишда илгаригидай ишонаверади, деб ўйламайман. Зўравонликдан жабр кўрган, қалби яраланган ёш боланинг ўрнида ҳам бошқа ҳар қандай бола шундай ишни қилган бўларди. Мен ҳам болалигимизда шундай қилганман. Аммо бу хатти-ҳаракат моҳиятига кўра гуноҳ ва боланинг улғайиш жараёнида унинг ҳаётига ёмон таъсир қилиши мумкин. Ҳар қандай одамнинг юрагида бутпарастликка мойиллик яшайди (бизнинг ҳаётимиз учун ғамхўрлиги учун бошқа худоларга ишонамиз). Аммо Худога ишониш учун ҳаётий вазиятлар туфайли жинсий алоқани суистеъмол қилиш жабрдийдаларининг кураши янада шафқатсиз бўлади.

Жинсий алоқа асосида жиноят қурбонларидан биронтаси зўравонликка дучор бўлгани учун масъулиятни ўз бўйнига олмайди. Аммо зўравонлик фаолияти туфайли унда сўраш учун жиддий сабаблар пайдо бўлади: «Худо қаерда эди? У мени яхши кўрадими? Мен Унга ишонсам бўладими? Агар ишона олсам, нима учун буни қилишим керак?» Жинсий алоқани суистеъмол қилишнинг иблисона моҳияти шунда намоён бўладики, иблис Худонинг ҳақиқий табиати ҳақида одамларга ёлғон гапиради, одамларни, ишонманглар, деб гижгижлайди. Зўравонлик қурбони Худога ишонишдан қўрқиб, табиий равишда бошқа худоларга юз буради ва ўзи ҳақида ғамхўрлик қилишни уларга топширади. Гап ичкиликбозликка ружу қўйиш, жинсий алоқада бефарқ ёки ҳар қандай йўл билан мақталишга интилиш бўлиши мумкин.

Жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чекканнинг асосий душмани қўрқувдан Худога ишонишни рад қилишдир, чунки Худонинг моҳиятига нисбатан жабрдийдани алдадилар. Муқаддас Руҳ жабрдийдага Худонинг ҳақиқий табиатини кўрсатиш ва унинг ишончсизлиги ва қўрқувига қарши туришга астойдил меҳнат қилади. Аммо бу курашда жабрдийдага Худонинг Ўзи ёрдам бериши керак.

ХОТИРАЛАРНИ ТИКЛАШ МАҚСАДИ

Жинсий алоқани суистеъмол қилиш мавзусини муҳокама қилиш жараёнида масаланинг моҳиятига — ҳар бир конкрет вазиятда Худога қаттиқ ишонамизми, йўқми — шунга диққатни қаратиб, урғуни тўғри қўйишимиз керак. Зўравонлик жабрини бошидан кечирган руҳий дард — шифо топиш жараёнида асосий муаммо эмас. Жинсий алоқани суистеъмол қилишни ўзига хос белбоғли темираткининг эквиваленти деб ҳисоблаш керак эмас, бу касалликни маълум дори-дармонлар ва тўғри парвариш қилиш билан даволаш мумкин. Темиратки — қаттиқ оғриқ берадиган хасталик, аммо одатда шифоланиш тўғри олиб борилса, унинг натижаси олдиндан аниқ. Унга зид равишда жинсий алоқани суистеъмол қилиш — фожиа, аммо хасталик эмас. Менинг назариям бўйича гуноҳ хасталик ҳисобланади. У шундай марказий муаммоки, хотиралар ёки Худо билан бизнинг ички курашимизни очиб ташлайдиган воқеалар билан танишув орқали бу муаммо фаоллаштирилади.

Албатта, хотиралар ва азоб-уқубатларнинг мақсади нафақат фожиа, балки Худо ҳақидаги бузилган тасаввурларни фош қилиш, Унга бошқа ишонмаслик қарорини таҳлил қилиш, Худога ишонишга таъсир этиш қобилиятидан маҳрум қилишдир. Агар биз ревиктимизация билан иш кўрар эканмиз ва ўз фаолиятимиз билан Худона шарафларканмиз, демак, биз ҳатто кундалик заминий ишларимизга эътибор қаратганимизда ҳам, У билан муносабатларимиз устида ишлаяпмиз экан. Тахмин қилиш мумкинки, ўзининг гўзаллиги қудратини синаб кўришга журъат этган аёл нафис кўйлак сотиб олди, маълум даражада ўзини ўзи шифолаш мақсадида фаолият кўрсатади. Албатта шундай. Аммо имонли учун бу харид қилиш, худди тун бўйи ёниб турган тандирда бўлган Дониёрнинг дўстлари ҳаракатларига ўхшаб, ишончнинг зоҳир бўлиши, Худонинг солиҳлигига ишонч исботи бўлиши мумкин.

Худога ишонишни бас қилиш — итоатсизлик қилиш демакдир. Агар жинсий алоқани суистеъмол қилишдан азият чеккан аёлнинг гуноҳга ботган қарори учун таъна қилсак ва яна Худодан умидвор бўлишга даъват этсак, ҳеч қандай яхшилик бўлмайди. Аниқроғи, у нима маъқул бўлса, ўшанга тайёр бўлади, фақат олийжаноб Худога ишона олса бўлди. Аммо болалигида қабул қилган, энди эса ўзи рад қилаётган қарорлар ҳақиқий маънода Худони кўришга ва ёши улғайганда Унга ишониш учун журъат қилишга ҳалақит беради. Жабрдийда ўз қарорини ва олдин қарор қилган, кейин рад қилган қарорларининг сабабларни англаб етмайди.

ХОТИРА НИМА ДЕГАНИ? ХОТИРАЛАРГА ҚАНДАЙ МУНОСАБАТДА БЎЛИШ КЕРАК?

Хотирадан ўтмишдаги қандайдир воқеани сиқиб чиқариш ҳақидаги қизғин баҳслар «Нафақат хотирани, бирон воқеани шунчалик унутиб юбориш мумкинми? Аммо унутиш жараёни ҳар доим йўқотилган бўлиб туюлади-ку?» деган саволга олиб келади. Ҳозир бу китобни ўқиётганларнинг кўпчилиги ўтмишда ўзлари дучор бўлган зўравонликни ҳеч қачон унутмаганлар. Балки улар бу зўравонликка кучли урғу қаратмагандирлар, аммо улар ҳаммасини эслайдилар. Аммо айрим одамларнинг айтишича, улар қачонлардир зўравонликка дучор бўлганларини эслай олмайдилар, агар дучор бўлган бўлсалар, уларнинг хотирасида бу воқеаларнинг излари қолмаган. Бироқ қандайдир аломат, масалан, оилада зўравонлик ҳақидаги кўрсатувни телевизорда кўрганларида, уларнинг хотиралари онгли қатламга қайтади. Ўтмишнинг қўрқинчли лавҳалари бирлашиб кетади, азият чеккан аёл айнан қандай зўравонликка дучор бўлгани очилади, ўша воқеанинг контексти ва жиноятчининг шахси маълум бўлади.

Социолог Ричард Офшенинг айтишича, хотираларни навбатдаги тиклаш билан сиқиб чиқариш мумкинми ёки бу асрнинг ёлғонларими? Бу саволга жавоб икки нарса билан мураккаблашади: маълум маданий муҳитда йўл қўйиш мумкин бўлган тасаввурлар ва тадқиқот ўтказиш қийинчиликлари.

Фрейд «сиқиб чиқариш» терминидан метафора сифатида фойдаланган, токи инсон ўзини безовта қиладиган далилларга иши тушганда, бунга истаги йўқлигини тушунтирсин, бунинг натижасида бу далиллар ҳақидаги хотиралар онг остига сиқиб чиқарилсин. Аммо бошқа олимлар, бу термин қандайдир ҳодисани тасвирлайди, деган хулосага келганлар ва бу ҳодиса аниқ, деб тахмин қилганлар. Аммо уни ўрганиш ёки баҳо бериш билан ўзларини қийнамаганлар. Дастлаб метафора бўлган ҳодиса реал воқеани тасвирлайдиган бўлган. Хотираларни сиқиб чиқаришга таъсир унчалик оғриқли вазият эмас деб ҳисоблайдиган маслаҳатчи психологлар (аммо буни қабул қилиш қийин) психотерапия анъаналарини шакллантирдилар. Қандайдир хотира шунчаки онгостига ўтади ва унинг онг доирасига қайтишини нимадир йўлдан оздирмагунча, «йўқ бўлади». Сиқиб чиқаришни билқиллама тупроққа ташланган тошга қиёслаш мумкин. Хотира ўзига диққатни жалб қилмай, жимгина чўкиб кетади ва қандайдир фавқулодда ҳодиса уни юзага чиқармагунча ёки ўргатилган мутахассис уни хотиранинг туб-тубидан чиқармагунча ўзини топа олмайди.

Одамнинг ўзи эслаб қолишга ва эсдаликларни хотирадан чиқаришга нисбатан нофаолдир. Ана шу жараёнда одам ҳеч нарсани ўзгартира олмаслигига ишончни кучайтиради. У — жабрдийда, қандай қилиб у қачонлардир бошидан кечирган ёки ҳозир ҳам бошидан кечираётган дарду аламлар учун уни айблаш мумкин?! Бу мажбуран қабул қилдирган маданиятни сиқиб чиқариш ҳақидаги тасаввурга қарши қўйиш мумкин эмас.

Қуйидаги мулоҳазамиз хотираларни сиқиб чиқариш жараёнини ўрганиш ва баҳолаш билан боғланган.Унинг реаллигини исботлаш мумкинми? Маълум маънода бу ҳамма тадқиқотчиларнинг муаммоси. Одам ҳатто тахминан бўлса ҳам тасаввурга ҳам эга бўлмаган нарсани қандай баҳолаш мумкин?! Вашингтон университетидан психолог Элизабет Лофтус хотирани ўрганиб, шундай ёзади:

Қандайдир ҳодиса тез орада юз бериши ёки юз бергани тўғрисида аломат кўрсатадиган, ташқи белгиларсиз ва огоҳлантиришларсиз кутилмаганда юз берадиган бир қатор ички ҳодисаларни ўз ичига оладиган ихтиёрсиз руҳий жараённинг реаллигини исботлаш ёки рад қилиш учун олим бирон далилни қандай топади? Эсга кутилмаганда лоп этиб келадиган хотира ҳақиқатни ва фақат ҳақиқатни акс эттиришини, реал ва тасаввур қилинадиган ҳодисаларнинг аралашмаси ёки қуруқ уйдирма эмаслигини олим қандай исботлайди ёки рад қилади?

Яна шундай маълумотлар борки, жинсий алоқадан жабр кўрганлар ё уни унутади ёки у ҳақдаги ҳар қандай хотирани ўчирадилар. Ленор Терр ёзади:

Линда Мейер Уильямс — жинсий жўравонлик бўйича масалалар билан шуғулланувчи олима аёл — юзта аёлдан бир гуруҳини тадқиқ этди, бу аёллар ўн икки ёшигача тез ёрдам кабинетида тиббий кўрикдан ўтган экан, чунки бу аёлларнинг ўзлари ёки қариндошлари ҳукуматга, қизим жинсий зўравонликк дучор бўлди, деб хабар берган эканлар. Линда Уильямс шуни аниқладики, ўша гуруҳдан ўттиз саккизта аёл юз берган воқеалар тўғрисида ҳеч нарсани эслай олмаганлар. Улар ўзларини хижолатга соладиган шахсий кечинмаларини намойиш қилишни истамаганларидан эмас, балки тиббий картасида зўравонлик қайд этилган бўлса ҳам, тез ёрдам кабинетига борганларини ҳатто эслай олмадилар. Моҳиятига кўра, бу — хотирадан сиқиб чиқариш ёки ҳимоянинг қандайдир бошқа алоҳида механизмини унутишга асосланган жараёни эди.

Бу тажриба шуни исботлайдики, воқеа унутилган бўлиши мумкин, аммо бу хотираларни у ердан қандайдир ташқи куч тортиб чиқаришини кутиб, махфий жойда яширинган эмас. Бу кутилмаган вазият бўлиб, уни ўрганиш жараёнида ҳалоллик керак, чунки хотиранинг сиқиб чиқарилиш мақсадини аниқлаш учун сиқиб чиқарилган хотираларни шунчаки топиш етарли эмас.

Бугунги кунда шу нарса аниқ бўлиб бормоқдаки, бошдан ўтказилган зўравонлик ҳақидаги хотиралар уйдирма, фантазия ва хаёлий ўйинлар билан аралаштирилиб юборилиши мумкин. Бундай ҳолатда зўравонлик ҳақиқатан юз берган, бироқ юз берган воқеаларнинг айрим деталлари уйдирма бўлиб чиқади. Хотирани ўрганиш соҳасидаги мутахассислар шуни эътироф этадиларки, ўтмиш тажрибани эслаб қолиш, сақлаш ва ишлаб чиқиш кучли стресс шароитида юз берса, воқеаларнинг изчиллигини ва (ёки) уларнинг деталларини тасвирлашда ноаниқлик эҳтимоли юқори бўлади. Бундай ҳолатларда воқеанинг ҳақиқийлигига шубҳа уйғонмайди, аммо унинг тавсифи ноаниқ бўлиши мумкин. Элизабет Лофтус шундай тажриба ўтказган экан: бир талабанинг кармонини гўё кимдир ўғирлаган эмиш. Элизабет талабалардан, «ўғри»нинг қиёфасини тасвирланг, деб илтимос қилибди. Тадқиқотнинг бошланишида, «ўғри»нинг соқоли бор эди, деб айтиб қўйди. Сўровда қатнашганлар «чўнтаккесар»ни турлича қиёфада тасвирладилар, кўпчилик уни соқолли қилиб тасвирлади. Аслида эса ўғрининг соқоли олинган эди.

Элизабет Лофтус, шахснинг катта обрўси таъсирчан одамнинг хотирасига таъсир этиши мумкин, деб тасдиқлайди. Бунинг натижасида одамларда ҳақиқатга мос бўлмаган деталлар пайдо бўлади. У бошқа тажриба ўтказиб, ёлғон хотиралар яратиш имкониятларини ўрганди. Элизабет талабалардан, бир вақтлар сизлар универмагда йўқолиб колган эдингизлар, шу воқеани эслайсизларми, деб сўраган. Орадан маълум вақт ўтгач, улардан кўпчилиги ҳақиқатан ҳам универмагда йўқолиб қолганларини «эслаганлар» ва бу ҳодисанинг деталларини ҳам айтиб берганлар. Аслида эса бундай воқеа улар билан асло юз бермаган эди.

Бу сингари тадқиқотлар шундай фикрга олиб келадики, хотиралар деталлари ва ҳатто хотираларнинг ўзи ҳам уқтирилган бўлиши мумкин, гарчи бундай воқеалар ҳеч қачон бўлмаган бўлса ҳам. Албатта, хотираларга зарба берадиган тажриба тадқиқотлари ўтказилмаган — қолаверса, жавоб реакциясини ўрганиш учун кимнидир зўравонликка мубтало қилиш ахлоққа зид иш бўларди. Ундай бўлса зарба берадиган хотираларни қачон тадқиқ этиш керак? Бир неча ўн йилликлар давомида зўравонликдан азият чекканларга баҳо бериш учун — унинг хотирасига қандай таъсир ўтказилган, ўша аёлнинг шахсий ўзгаришлари хотираси мустаҳкамлиги ёки унутувчанлиги билан қанчалик боғланган, жарбдийда билан атрофдаги одамларнинг муносабатига психотерапия қандай таъсир кўрсатган — ҳаммаси яхшилаб ўрганилади. Бундай тадқиқотлар ниҳоятда қимматлидир, ҳозирги пайтда ўтказилган бундай тажрибани мен билмайман. Албатта, бу борада охирги хулосани қилиш тамомила бемулоҳаза иш бўларди. Муаммога менинг бугунги қарашим қуйидаги таклифларни ўртага ташлашга олиб келди.

ХОТИРА — ЎТМИШДАГИ ВОҚЕАЛАРНИНГ ВИДЕОЁЗУВИ ЭМАС

Хотиралар — маълум маънода қаттиқ шикастланган ва бузилган ўтмишни қайта таъмирлашдир. Гўё ҳиссий босим даражасидан қатъий назар, хотира барча деталлари билан аниқ бўлиши мумкин, деб тахмин қилиш хатодир.

Биз ҳамма хотираларимизга очиқ муносабатда бўлишимиз керак, аммо эҳтиёткорлик билан ва ўз ёндашувимизда қатъий хулосадан қочишимиз керак.

Жинсий алоқадан азият чекканлар йиллар ўтгандан кейин зўравонлик лавҳаларини эслаганларида, бу воқеаларнинг муҳим деталлари ноаниқ эканини, нотўғри талқин қилинганини ёки шунчаки унутилганини тан олишлари керак. Жабрдийда аёл буни эътироф этиб, қандай иш тутиши керак? Икки вариант бор. Жабрдийда дилозордан, зўравонлик далилларини тасдиқланг ва унинг тафсилотларини гапириб беринг, деб илтимос қилиши керак. Кўп ҳолларда дилозор ё ўзи қилган жиноятни рад қилади, ёки тафсилотлари эсимдан чиқиб кетган, деб айтади. Бошқа ҳолатда эса суҳбатдан кейин хотиралар тушунарли ва аниқ бўлмаслиги мумкин. Жиноят жабрдийдаси хотира билан яшаши мумкин, бундай ҳолда у видеоёзувдаги сингари аниқлик билан ҳамма нарсани эслашга ҳаракат қилмайди. Воқеаларнинг бундай ривожи бизни икки саволга олиб келади: «Нима учун имкон қадар кўпроқ эслаш муҳим?» ва «Нима учун хотираларни таҳлил қилиш керак, ҳатто хотиралар аниқ бўмаса ҳам?»

Жавоб оддий: жумладан, ҳақиқийсини юзага чиқариш учун. Бизнинг хотираларимиз муҳим, чунки улар ҳақиқий хотирани тушунишимизга ёрдам беради. Менинг назаримда, хотиралар икки ҳолатда янада муҳим:

• Биз Худодан қандай узоқлашамиз ва Унингсиз қайси йўлларни танлаймиз.

• Нима учун биз Худога ишонмасликка қарор қилганимизни тушунишимизга улар ёрдам беради.

Ўтмиш бизнинг Худога итоатсизлигимизни оқламайди, аммо нима учун Унга ишониш қийинлигига қарор қилганимизни тушунтириб беради. Хотиралар Худога қаршилигимиз ва Унинг олдида итоат этиб, тавба қилишимиз учун қилишимиз керак бўлган ишлар ҳажми тўғрисидаги ҳақиқатни бизга очади.

«УНУТИШ» ФЕНОМЕНИ ХУДОГА, ИНСОН ҲАЁТИГА ВА ЎЗИМИЗГА НИСБАТАН НИМА ИШОНЧЛИЛИГИНИ РАД ҚИЛИШИМИЗГА ВА ЭСЛАМАСЛИГИМИЗГА ЁРДАМ БЕРАДИ

Муқаддас Китобда ҳақиқатга биз ёлғон билан босим ўтказишимиз ҳақида аниқ айтилади (қаранг: Рим. 1:18). Кўпчилик психологларнинг айтишича, босим ўтказиш — сиқиб чиқаришдан фарқ қилади. Агар сиқиб чиқариш — онгсиз равишда қилинган унутиш ҳаракати бўлса, босим ўтказиш — шахс ўзини безовта қилаётган ҳодисалардан юз ўгиришга онгли уринишидир. Масалан, катта дамланган коптокни сув остига тушириб, унинг устига ўтириб, сув остида ушлаб турсак, бу босим ўтказишга ўхшайди. Муқаддас Китобда бу жараённинг ғаразли характери очилади. Шу сингари, босим ўтказишнинг ёндош натижаси бўлиб, Яратганга таъзим қилиш ўрнига махлуққа сажда қилиш ҳисобланади (қаранг: Рим. 1:18–23). Павлуснинг фикрига кўра, бу сингари ахлоқсизлик даҳшатли кўринишларни ва фожиали оқибатларни келтириб чиқаради.

Бундай оқибатлардан бири ахлоқий сўқирликка олиб келадиган юракнинг тош бўлишидир. Агар биз босим ўтказиш билан шуғуллансак, биз сўқир бўлиб қоламиз ва алданамиз. Ҳақиқатни қабул қилишни атайлаб рад этиш ҳақиқатни англашга лаёқатсизликдан келиб чиқади. Фрейд ва бошқа олимлар айнан шу ҳодисани сиқиб чиқариш деб айтмаганми? Агар шундай бўлса, ундай ҳолда яна бир муҳим аломатни эслаш керак бўлади — сиқиб чиқариш ҳақиқатни қабул қилишни атайлаб рад қилиш ҳисобланади, вақти келиб ҳақиқатни бузилган ҳолатда қабул қилиш ўсиб бориши мумкин, бунинг оқибатида одам хом хаёл ҳукмронлиги остида қолади.

Муқаддас Китобда пассив қилиб чиқариш тўғрисида ҳеч нарса айтилмаган — унда унутишга табиий мойиллигимиз тўғрисида айтилади. Бошқача айтганда, унда гап оддий унутиш ҳақида, яъни ниманидир эслашга муваффақиятсиз уриниш тўғрисида кетмайди, балки ҳақиқатни булғайдиган нарсаларни қабул қилиш учун ҳақиқатни атайлаб рад қилиш мақсади тўғрисида сўз кетади. Менинг назаримда, сиқиб чиқариш унутишнинг пассив (онгсиз) жараёни сифатида мавжуд эмас. Баъзан бизни ўтмишнинг катта бўлаги шикастлаганини унутамиз, бу шунинг учун рўй берадики, биз ғирромлик қилиб, доимо ҳақиқатга босим ўтказамиз.

Менга кўпинча шундай савол берадилар: «Сиз айтмоқчисизки, жинсий алоқадан азият чеккан беш ёшли жабрдийда фосиқ бўлиб, ҳақиқатга босим ўтказадими?» Жавоб жуда мураккаб бўлиб кетмаслиги ва уни енгил-елпи тескари талқин қилиб бўлмагани учун айтишни ниҳоятда истар эдим. Ҳаворий Павлус Римликларга мактубда жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳақида эмас, балки ҳар бир одамнинг қалби сўқир ва тошюрак бўлиб қолганда бошидан кечирадиган жараённи тасвирлайди. Бу беш ёшли болага нисбатан тўғрими? У гуноҳ қиляптими? Ўйлайманки, менинг болаларим бу ёшда гуноҳ қилганлар. Инсон туғилишидан гуноҳ қилишга мойил, агар ҳатто гуноҳ оддий ва соддагина бўлса ҳам. Инсон ҳаёти учун гуноҳнинг муҳимлигини нима белгилайди? Гарчи бу мураккаб мавзу бўлса ҳам, менимча, ҳаётимизни белгиловчи воқеалар тубан оламнинг мудҳиш воқеаларидан ўзимизни ҳимоя қилишимиз учун ва Адан боғида бир гўша яратишимиз учун гуноҳ танасини шакллантиради. Бизга шундай туюладики, биз Адан боғидаги ўша гўшада ҳаётни хурсанд бўлиб кечирамиз.

Шунинг учун, менингча, ҳар қандай ёшда хотираларни тўсиб қўйиш жараёни — саросимага солиш, ваҳима, уят ва қайғу орқали изидан чиқарилган. Соддароқ қилиб айтганда, хотираларни тўсиб қўйишни фақат дард-алам билан изоҳлаш мумкин эмас. Аслида, гап кимнингдир оламини бузиш тўғрисида кетмоқда: тартиб ўрнига — бўшлиқ, муносабатлар сотқинлик билан булғанган, шодлик ва бахт-саодат умидсизлик билан йўқ қилинган. Беш ёшли бола бу борада ҳисоб бера олмайди, унинг реал воқеадан узоқлашиб кетиши муқаррар, табиий ва ҳукм қилишга ўрин йўқ.Аммо унинг илдизлари ўша итоатсизликка бориб тақалади. Зотан, катта ёшдаги итоатсиз одам ҳеч иккиланмай шундай дейди-ку: «Шу иш мен билан юз беришига Худо йўл қўйган экан, нима учун мен Унга ишонишим керак?!»

Хулоса қилиб шуни айтмоқчиманки, менимча, реалликни бузиб кўрсатишда босим ўтказиш кучайиб бориши мумкин. Бундай бузиб кўрсатиш зўравонлик ёки шилқимлик лавҳалари ҳақидаги ҳар қандай хотирани тамомила тўсиб қўйишга олиб келади. Агар шундай бўлса, биз хотираларни тиклашимиз керак эмас, балки аниқроғи, қачон биз бутпараст бўлиб қолганимизни — Худога эмас, нимагадир ишониб қолаётганимизни аниқлаштиришимиз керак. Маълум вазиятда унутилган деб ҳисобланган хотиралар жинсий алоқа қилиш учун хиралик ва ёки зўравонлик ҳодисасига қайтади.Лекин буларнинг қайтиши юз берган ҳодисанинг исботи ҳам эмас, шахснинг ўзгариши учун асос ҳам эмас. Аниқроқ қилиб айтганда, тикланган хотиралар — бизнинг бутпарастлигимиз нима билан озиқланишини, Худога ва одамларга нисбатан ҳаётимиз қандайлигини кўришимизга ёрдам берадиган маълумотлардир.

НОАНИҚ ВА ОДДИЙГИНА ЁЛҒОН ХОТИРАЛАР ҲАҚИҚАТ ЎРНИДА ҚАБУЛ ҚИЛИНИШИ МУМКИН. БУ ЖАРАЁНДА ОБРЎЛИ ОДАМНИНГ РОЛИ

Айрим тадқиқотчилар ва «тасодифий» одамларнинг маълумотларига кўра, ёлғон хотиралар аниқ деталлар, ҳар хил тахминлар ва фантазиялар билан алмашади, шунинг учун уларни ҳақиқат ўрнида қабул қилиш мумкин. Муқаддас Битиклардан шуни биламизки, одамнинг қалбини тушуниш жуда мураккаб ва биз ёлғонга тез бериламиз. Энг самимий ва яхши ниятлар билан биз ўзимизни ўзимиз алдашга қобилиятлимиз. Фақат ҳақиқатга босим ўтказиб, ёлғонга ўзини бағишлайдиганларгина эмас, имонлилар ҳам шундай қиладилар.

Ҳозирги пайтда ёлғоннинг манбаи сифатида — реал воқеани онгсиз равишда бузиб кўрсатиш эмас, балки ҳақиқатни қўрқитадиган, ёлғон-яшиқ билан тўлдирилган яхши ниятлар — инсон хотираси ўрганилмоқда. Ота-оналар тез-тез оғир жиноятларда жинсий алоқани айблайдилар. Кимки, қачонлардир мен жинсий зўравонликка дучор бўлганман, деб айтса, у ноҳақ. Кимки, мен ёлғондан айбланганман, деса билингки, у алдаяпти. Аммо ёлғон хотиралар кўп ҳолларда ёлғон гапирадиган ота-оналарда ёки қасоскор жабрдийдаларда пайдо бўлиб қолмайди, балки ёлғон хотиралар одатда қуйидаги ҳолларда пайдо бўлади:

• Психотерапевтнинг тахминича, мижознинг эътирофи ёки уйқуси шуни исботлайдики, ўтмишда у жинсий зўравонликка ё шилқим одамга дучор бўлган. Психотерапевт ишонч билан жинсий суистеъмолликка йўл қўйилганини ва бу воқеа унинг онгидан сиқиб чиқарилганини тасдиқлайди.

• мижоз писихотерапевтнинг билимдон мутахассис эканини, нима тўғри, нима нотўғри эканини у билишига суяниб, ўз қўрқувини ва ички курашларини тушунтирмоқчи бўлиб ҳамда сиқиб чиқарилган хотираларини тиклаш учун психотерапияга мурожаат қилади.

• психотерапевт гипноз, бошқариш асосида оптик асбоб билан кўриш, гипноз билан ёшни қайтариш, ёлғон тушларни таҳлил қилиш усулларини қўллайди, мижознинг хотираларидан парчалар, унинг фантазияси, тахминлари ва тушлари орқали воқеани тикламоқчи бўлади, бу воқеалар мижозга тўғри бўлиб туюлади, мижоз ўзи билан ўзи олиб бораётган курашини тушунтирмоқчи бўлади, мижоз ўз гуноҳига нисбатан лоқайдлиги учун масъулиятдан халос бўлади.

Юқорида тасвирланган нуқтаи назарнинг ҳаммаси ёки ҳеч бўлмаганда бир қисми иштирок этганда, менимча, ёлғон хотиралар пайдо бўлиши эҳтимоли юқори бўлади. Мен бир нарсага қаттиқ ишонаман (гарчи инсонга ҳамма нарса мумкин бўлса ҳам): ёлғон хотира Опри Уинфрининг жинсий алоқани суистеъмол қилиш ҳақидаги ток шоусини томоша қилиш пайтида пайдо бўлиши мумкин. Кутилмаганда ва бирданига қайтган хотиралар кундалик ҳаётда вайрон қилувчи терапевтик жараён натижасида тикланган хотира сингари «монтаж қилинган» бўлади.

Аммо кўпчилик ҳолатларда ёлғон хотиралар жаҳли тез психотерапевтнинг мудҳиш ниятлари оқибатида келиб чиқмайди. Агар шундай бўлганда эди, бундай воқеаларни тушунтириш осон кечган бўларди ва охир оқибатда судда ажрим қилинган бўларди. Ачинарли, аммо бу сингари ҳодисалар самимий ота-оналар, ишонувчан мижозлар ва ҳатто балога гирифтор қиладиган гирдобни қоралайдиган мутахассислар билан юз беради. Бу соҳа хотираларни тиклашда Муқаддас Китоб принципларини аниқлаш ва татбиқ қилишдан олдин, машаққатли меҳнат билан ўрганишни талаб қилади.

АҚЛЛИ ҚАДАМ — ҲОЗИРГИ ПАЙТДА СИЗНИНГ КИМ ЭКАНИНГИЗГА ДИҚҚАТНИ ҚАРАТИШДИР

Мен зўравонликни бошидан кечирганини ҳеч қачон унутмаганларга, юз берган воқеалардан орттирган тажрибаларингизга диққат қаратинглар, деб даъват қиламан; шунингдек, бошқа хотираларни тиклаш билан ёки деталларни аниқлаш билан эмас, балки бу тажрибаларингиз хулқ-атворнинг ҳимоя моделида намоён бўлганига — онг остининг зарба берадиган фаолиятига — Худога муносабатингизга ҳам диққат қаратинглар, деб айтаман.

Мен бошдан кечирилган зўравонлик ҳақида қисман хотираларигина қолган одамлар билан ишлаганимда, уларга, ўша воқеаларга алоқадор одамлардан сўраб-суриштиринглар, деб маслаҳат бераман, чунки ўша одамларнинг маълумотлари хотираларнинг бўш жойларини тўлдириши мумкин. Жиноят содир бўлган жойга тез-тез ташриф буюрганларидан кейин, хотирада қўшимча деталлар ёлқинланиб чиқади. Мижозлар ўзлари эслаганларини қоғозга туширганларида, уларнинг хотиралари парчалари структураси аниқ бўлади, гарчи бу лаҳзаларда мижозлар ўз хотираларини «безаш»ни бошламасликларидан тийиб туриш ниҳоятда муҳим бўлса ҳам. Хотираларга асосланган мантиқий хулосаларни мен ва мижозим хотираларни ва мавҳум тахминларни фарқлагунимизча қилиш мумкин («Эсимда бор, мен ваннахонада эдим, шунинг учун кечқурун юз берган бўлса керак, мен одатда кечқурунлари ванна қабул қиламан»). Дилозорнинг хулосаларига нисбатан ниҳоятда эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш лозим, жумладан, унинг хулосаларига асосланиб айбловни қўйиш мумкин эмас («Жиноятчи менинг отам бўлгани муқаррар, чунки уйда ёлғиз эркак у эди»).

Қуйидагича савол бериш муҳимдир: «Хотирлаш истагидан мени нима қайтариб туради?»Жабрдийда уч-тўрт ёшли бўлганда воқеалар юз берган бўлса, воқеалар ҳақидаги хотиралар ҳар доим чалкаш ва тугамаган бўлади — бу боланинг мияси ривожи даражаси билан изоҳланади. Уч ёшгача даврдаги хотиралар ҳар доим шубҳа уйғотади, ўша хотиралар биронта одам томонидан тасдиқланмагунча, уларга шубҳа билан қараш керак бўлади. Аммо катта ёшдаги боланинг хотиралари яширин бўлади, чунки унинг хотиралари қаттиқ дисстресс манбаи ҳисобланади. Улар кўп сабабларга кўра унутилиши мумкин, бироқ ҳар доим онгли равишда сўраш керак:

Текшириб кўр мени, эй Худо, юрагимни бил, Синаб кўр мени, ташвишларимни бил. Билгин-чи, менинг бирон қабиҳлигим бормикан? Мени абадий йўлдан етаклаб боргин.

Забур 138:23–24

Кимдир, мен жинсий алоқа қилиш учун шилқимликка ёки зўравонликка дучор бўлган бўлсам керак, деб тахмин қилса, мен вазиятдан чиқиб кетиш учун маслаҳат бераман: хотиралар шифо топишга калит эмас. Агар марказга ўтмиш жойлаштирилса (тикланган хотиралар), бу ғаразли тарзда бизни, ҳозиргина ўзгартириш учун ўтмишни билиш керак, деган хулосага олиб келади. Аслида ҳақиқат тўғридан-тўғри бирон нарсага зиддиятдан иборат. Биринчи навбатда, биз ўзимизни мақташ ва ўзимизни ҳимоя қилиш шаклида бутпарастлигимиз учун масъулиятни зиммамизга олиб, ҳозирги пайт учун курашамиз, маълум вақтдан кейин бизга ўтмишимиз маълум бўлишини тушунамиз. Бундай ҳолатда ўтмиш — ҳозирги пайтнинг хизматкоридир, ҳозирги пайтдаги ўзгаришлар бизга шуни аниқлаштириб берадики, Худонинг нияти бўйича, биз ўтмиш ҳақида билишимиз керак.

Мени бошдан ўтган зўравонлик бир куни унутилиши мумкин, деб ишонтиришда давом этяптилар. Аммо одатда муҳим аломатлар шуни кўрсатадики, инсон узоқ вақт реал ҳодисадан яшириниб юради. Ҳақиқатга босим ўтказилиши катта энергияни талаб қилади. Танлаб қилинадиган унутиш аломатлари доимий ва бузувчи характер касб этади. Афсуски, аломатлардан биронтаси, уларнинг жами танлаб олинган амнезиянинг  имкониятларини таҳлил қилиш имконини берадиган рентген нурлари бўлиб хизмат қила олмайди. Албатта, мен Худо билан қандай муносабат бўлишим, атрофдагиларни севишим ёки севмаслигим тўғрисидаги қарор — хотираларга босим ўтказилиши мумкин деган реал ҳақиқат ёки гумонга қарама-қарши қалбим очадиган асосий белгилардир.

Агар шифоланишга калитни тавба-тазарруда кўрсак (кимнингдир ёки ниманингдир олдида сажда қилишдан воз кечганимизда, Худони ва Унинг баракасини билиш ҳамда шарафлашга интилишимизда), ҳозирги ҳақиқатни шакллантиришда ўтмиш муҳим рол ўйнашини рад қилмасдан, хотиралар ортидан келадиган вайронагарчиликлардан ҳимоя қилинган бўламиз. Психологик маслаҳатнинг моҳияти — ўзимизга қайтиш эмас, аксинча, бутпарастлик эканини кўрсак, бошимиздан ўтган зўравонлик билан гуноҳимизни оқлашимиз қийин бўлади.

Бу эса бизни учинчи саволга олиб келади: «Шахсий ўзгаришлар қандай шароитда юз беради?» Ёки янада аниқроғи: «Инсонга психологик маслаҳат ёрдам берадими ёки зарар берадими?»

ШИФО ТОПИШ УЧУН МИЖОЗГА ҲАҚИҚАТАН ЁРДАМ КЕРАКМИ? ПСИХОЛОГИК МАСЛАҲАТНИНГ ҚИММАТИ НИМАДА?

Ёлғон хотиралар тўғрисидаги баҳслар натижасида кўндаланг турадиган масалалар биз психотерапия ёки психологик маслаҳат деб атайдиган нарсаларнинг моҳиятини очади. Психотерапия бошқа ҳар қандай ҳақиқий ва меҳрибонларча мулоқотдан нимаси билан фарқ қилади? Психотерапевт шифолаш жараёни учун ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга бўлган бирон нарса қиладими ёки ҳеч ким қила олмайдиган бирон нарса қиладими? Табиийки, стоматологдан бошқа ҳеч ким касал тишни теша олмайди. Фақат кўприк бўйича инженер осма кўприкнинг лойиҳасини чизиши мумкин. Аммо инсон психикасига нисбатан бундай гаплар ишончлими? Айрим психологик муаммолар — масалан, депрессия — юз берганда, бу сингари муаммоларни ҳал қилиш тажрибаси бор одам билан маслаҳат қилиш энг ақлли иш бўларди. Лекин одам депрессия ҳолатида маслаҳат берадиган психологга бориши керакми? Ваҳимали ҳужумдан азоб чекаётганлар ёки эри (хотини) билан жинсий алоқа қилаётганда нафратланадиганлар-чи?

Бу саволларга оддий жавоб йўқ, бир неча жумлада бу саволларни тўлиқ ёритиш мумкин эмас. Кўпинча ваҳимали ҳужумлар ёки жинсий алоқадан нафратланиш билан боғлиқ муаммоларни муҳокама қилишда тажрибаси борлар — одамларга маслаҳат берадиган психологлардир. Ўз ҳаётидаги муаммоларга сезиларли таъсир кўрсатиш билан курашадиган одам ўз ҳаётининг маълум қисмида бу муаммоларни ҳал қилишни атрофдагиларга таклиф қилувчилар билан маслаҳатлашса, хато бўлмайди. Лекин бу муаммоларнинг мавжудлиги мазмунини одамлар билан муҳокама қилиш ҳуқуқига ким сазовор бўлди? Менинг фикримча, профессионал таълим бу ўринда ҳал қилувчи омил эмас, гарчи ўзим ҳам маслаҳат психологияси олий мактабида сабоқ берсам ҳам. Агар одам доимо мавжудлик асослари тўғрисида ўқиса ва мулоҳаза юритса, ўз қарашларини ёритиб борса, у ҳаёт оқимини белгилайдиган нарсалар тўғрисида гапириши мумкин.

Менимча, психотерапия — Муқаддас Китобда очиқ-ойдин кўриниб турган Худонинг хоҳиш-иродаси асосида инсон ҳаёти тўғрисида жиддий гапиришни ва ўйлашни рад қиладиган бизнинг жамиятга ён беришдир. Худонинг тимсолини олиб юрувчилар сифатида бизнинг фазилатимиз тўғрисида ва гуноҳкорлар сифатида бизнинг иллатимиз тўғрисида ҳақиқий баҳсни ўз ичига оладиган ҳаёт ҳақидаги жиддий суҳбатимиз психологик маслаҳатнинг асоси бўлиши керак. Афсуски, инсон фазилатини айнан таъкидлаш ва унинг иллатини фош қилиш масиҳийлик ҳамжамиятида кам учрайди. Қолаверса, психологик маслаҳат бериш — ниҳоятда тўғрилик билан борлиқни кўриш учун имкониятдир.

Психотерапия, ўз моҳиятига кўра, тўғри эмас ва албатта бузғунчиликка олиб боради, деган фикр мавжуд. Бу адолатданми? Агар психотерапия инсоннинг фазилатини ва унинг гуноҳини эътиборга олса, табиийки тўғри эмас. Аммо агарда инсоннинг шахсий томонларидан бирини психотерапия ерга урса, ёки рад қилса, психотерапиянинг акцентлари аралашиб кетади ва оқибати ҳалокатли бўлади.

Менимча, агар биз атрофдагилар билан муносабатларни қўллаб-қувватлайдиган самимий ва содиқ одамлар бўлиб қолсак, ана шундагина жиддий шахсий ўзгаришлар юз беради. Гарчи жамоат бизга баъзан панд берса, бизга зарар келтирса, ҳар доим ҳам Масиҳнинг Келини бўлишдай юксак унвонга сазовор бўла олмаймиз, у шундай ҳамжамиятки, унда бошқа имонлилар билан горизонтал алоқа, Худо билан вертикал (ибодат орқали) алоқа акс этади. Суҳбат ва ибодатнинг бирикуви Худони билишга чанқоқликни озиқлантиради, Худо ҳақидаги ёлғон тасаввурларни бузиб ташлайди, хизмат ва сажда қилиш учун шароит яратади. Шунинг учун мен психологик маслаҳатни ғамгинлик билан ён бериш деб биламан. Бу шахсий ўзгаришларни келтириб чиқарадиган ҳамжамиятда бўлиши мумкин, бу маслаҳат ҳаммаси тенг ва эркин одамларнинг одат бўлиб қолган кундалик мулоқоти шароитида мавжуд.

Бундай ҳолда бу китоб билан қандай ишлаш мумкин? Умид қиламанки, Худонинг Каломини жиддий ўрганаётган одам менинг китобимни ўқиб чиқади, аммо китобдаги баҳс учун суҳбатдош мавжуд. Улар ҳар доим бир-бирлари билан келиша олмасдан, бошқаларникидан фарқ қиладиган фикрни эркин ифодалаб, бир-бирларига ғамхўрлик кўрсатиб ва бир-бирларининг тақдири учун қизиқиб қолиб, мулоқот олиб боришлари керак. Психотерапевт билан, Муқаддас Китобни ўрганадиган кичик гуруҳ билан, хотин (эр) билан ёки яхши дўст билан баҳсга киришиш мумкин, аммо олдин қуйидаги саволларга жавоб бериш керак бўлади:

• Менинг суҳбатдошим, менинг асосий муаммом сиқиб чиқарилган хотирам ёки норасо туйғуларим, жинсий алоқани суистеъмол қилиш (ёки зўравонликнинг бошқа кўринишлари)ни бошдан кечиришим оқибатида туғилган, деб ҳисоблайдими? Агар шундай бўлса, хотирани тиклаш заруратини, ўтмиш билан дуч келишни, шунингдек, ўзини эркин, расо шахс деб ҳис қилиш истагини бошдан кечиради. Бу интилишларнинг натижаси кўпинча шахсий ўзгаришлар учун зарур бўлган икки компонент — имон ва тавбадан аста-секин чекиниш бўлади. Шифоланиш ҳақида Муқаддас Китоб таълимоти «Ўзингни яралама, истаганингни қил, ҳаётингга бировнинг аралашувига йўл қўйма», деган гапни билдириш учун қайтадан фаҳмланган бўлиши мумкин. Бу психологияда Хушхабардан ўзини ўзи анъанавий шифолашга қийин сезиладиган кетиш бўлади.

• Бундай ҳолатда кучли эмоцияларни чақирадиган хотиралар ҳақиқат ҳисобланиши кераклиги тўғрисида фикр мавжуд бўлгани сабабли, хотираларни тиклаш учун гипноз, бошқариладиган визуализация, ёшни гипноз йўли билан қайтариш каби усулларни ишга соладиларми? Агар шундай бўлса, иш унинг асосий муаммоси нотўғри талқин қилинганида эмас, балки шахсий ўзгаришлар жараёни асло тавба-тазарру билан боғланмаганидадир. Бу ёлғон хотираларни яратиш учун яхши асосдир. Мен сизларга масаланинг моҳияти сиқиб чиқарилган хотираларга олиб борадиган «диссоциатив усуллар»ни тажриба қилмаслигингизни тавсия қиламан.

• Жинсий алоқани суистеъмол қилишдан жабр кўрганлардан, дилозор билан ҳар қандай алоқани узиш керак, деб талаб қилиниши менинг ҳамжамиятимда борми? Бизга зарар келтирганлар билан, ҳатто оила аъзоларимиз бўлса ҳам, муносабатларни узишни, гуноҳга қарши туриш талабини Муқаддас Китобнинг бирон жойида учратмаймиз. Муқаддас Китобда айтиладики, ўзини Худонинг амрларига мувофиқ яшаётгандай қилиб ёлғондакам кўрсатадию аммо ҳаёти ёвузликка тўла, айни пайтда, майли, англамаса ҳам? гуноҳ йўлида турган одамлардан айрилиш керак. Аммо кўплаб жинсий алоқа жарбдийдалари ўзларининг дилларига озор етказганларга қарши туришга қарор қилдилар, агар бундан ҳеч нарса чиқмаган бўлса — масалан, оила аъзолари билан — уларнинг ўзлари билан алоқани узганлар. Бундай қарор оилани фожиали равишда вайрон қилади ва айблов зиддиятидан жимгина кетиш асосида ўсиб бораётган сабаб бўлади. Яхши ёрдамчи — дўст ёки психотерапевт — юксак вазифаларни ва жасоратга тўла севгининг ажойиб кучини эътиборга олишга ҳаракат қилади.

Агар сиз суҳбатдош танлаганингизда унинг муаммони кўра олишини — унинг тахминлари шифолаш жараёни учун зарур бўлиши мумкинлигини, Худога ва инсонларга севгингиз асосида шахсий ўзгаришларингизга унинг интилишлари астойдил ёрдам беришини эътиборга олсангиз, ақлли иш қилган бўласиз. Бу мўлжаллар иблиснинг тузоғини фарқлаш қобилиятимизни кучайтириши керак. Иблис эса бизни ё ўтмишдаги зўравонликни рад қилиш билан, ёки ўша зўравонликка катта аҳамият бериш билан бизни асир қилишга уринади. Агар биз унинг изларини кўрсак, ўша изларнинг эҳтимол тутилган ноаниқлиги бизни иблиснинг тузоқларидан қочишга ундайди ва бизга қийин бўлади, аммо Худони астойдил излашни давом эттира оламиз.

---

Книга на Узбекском языке: Израненное сердце (Дэн Аллендер)

В этой книге известный во всём мире психотерапевт и богослов Дэн Аллендер раскрывает саму суть сексуального насилия одновременно с психологической и библейской точек зрения и показывает его жертве Божий путь к исцелению. Выйти на него можно, заплатив высокую цену новых страданий, однако он приведёт к жизни, чьей отличительной чертой станет любовь. Эта книга - надежда для взрослых, которые в детстве подверглись сексуальному насилию.