Эйден Тозер. Худонинг Буюклиги - (2 Боб) Китоб Ўзбек тилида
Xudoning Buyukligi (Eyden Tozer) O‘zbek tilida Audiokitob
Мундарижа
Муаллифдан
1. Нима учун биз Худо ҳақида тўғри фикрлашимиз керак
2. Эришиб бўлмас Худо
3. Илоҳий белгилар: Худо ҳақидаги баъзи бир ҳақиқатлар
4. Муқаддас Учбирлик
5. Худонинг баркамоллиги
6. Худонинг эркинлиги
7. Худонинг абадийлиги
8. Худонинг чексизлиги
9. Худонинг доимийлиги
10. Худонинг ҳамма нарсадан бохабарлиги
11. Худонинг донишмандлиги
12. Худонинг қудратлилиги
13. Худонинг трансцендентлиги
14. Худонинг ҳар ерда ҳозирлиги
15. Худонинг содиқлиги
16. Худонинг меҳрибонлиги
17. Худонинг адолатлилиги
18. Худонинг раҳмдиллиги
19. Худонинг марҳамати
20. Худонинг севгиси
21. Худонинг муқаддаслиги
22. Худонинг олий ҳокимияти
23. Очиқ сир
Эришиб бўлмас Худо
Раббим, биз қандай мураккаб вазиятларга тушиб қолмоқдамиз! Сен ҳозир бўлган пайтда кўпроқ сукут сақлаш биз учун камтарлик бахшида этади, бироқ севги юракларимизда аланга олади ва бизни гапиришга мажбур қилади.
Агар жим бўлган тақдиримизда, бизнинг ўрнимизга тошлар ҳайқира бошлаган бўлар эди; шундай экан, агар биз гапира бошласак, у ҳолда биз нимадан сўз очишимиз мумкин? Биз била олмаётган нарсаларни билишимизга бизни ўргат, чунки Тангри инсонга кўринмайди, У фақатгина Тангри Руҳигагина кўриниши мумкин. Ақл-идрок бизни қўллаб-қувватлай олмаган жойда имон бизнинг таянчимиз бўлсин ва биз ишониш учун эмас, балки ишонганимиз учун ўйлай бошлаймиз.
Ҳазрати Исо номи билан. Омин.
Болада ҳам, файласуфда ҳам ва дину эътиқод вакилида ҳам бир хил: «Худо қанақа?» деган савол мавжуд.
Бу китоб ушбу саволга жавоб бериш учун қилинган ҳаракатдир. Бироқ бошидаёқ мен шу нарсани тан олишим керакки, бу саволга Худо ҳеч бир нарсага ўхшамаслиги, яъни У бирор нарсага ёки бирор кимсага аниқ ўхшамаслигини айтиб қўйишдан бўлак жавоб бериб бўлмайди.
Ўзимиз шу пайтгача билганларимиздан кўприк сифатида фойдаланиб, биз учун номаълум бўлган нарсалар томон ўтамиз ва ўрганиб борамиз. Инсон ақл-идроки яхши таниш бўлган бирор нарсадан бутунлай нотаниш бўлган бошқа бир нарсага кескин равишда ўта олмайди. Ҳатто энг ақлли бўлган одамлар ҳам фикрлаш орқали ҳеч нарсадан ниманидир пайдо қила олмайди. Афсона ва хурофот дунёсини эгаллаган ғайритабиий мавжудотлар — хом хаёллар натижасида шунчаки яратилган мавжудотлар эмас. Тасаввур бу мавжудотларни ерда, ҳавода ва денгизда яшовчи оддий мавжудотлардан асос қилиб олган ҳолда ёки уларнинг одатдаги қиёфаларини ақл бовар қилмас даражада катта ёки кичик қилиб олган ҳолда, ёҳуд бир ёки ундан кўп мавжудот қиёфасини бирлаштириб, янгисини ҳосил қилган ҳолда яратди. Бу мавжудотлар қай даражада ажойиб ёки қўпол бўлишидан қатъий назар, ҳамиша уларнинг прототипини топиш мумкин. Улар бизга аввалдан маълум бўлган нарсаларга ўхшайди.
Ҳаяжонга тушган одамларнинг сўз билан тушунтириб бўлмайдиган нарсаларни ифода қилишга қилган уринишлари Муқаддас Ёзувларда кўриниб турган тангликка олиб келди. Худо бераётган бу ваҳий руҳий дунёга тааллуқли бўлгани учун (пайғамбарларнинг фикрлаши эса моддий дунёга тегишли бўлгани учун), пайғамбарлар ўзларига берилган ваҳийни тўла тушунтириб бера олмаганлар. Лекин Муқаддас Ёзув одамларга тушунарли бўлиши учун улар ҳақиқатан бўлиб ўтган воқеага ўхшаш тушунчани одамларга етказишган.
Билимларимиз доирасидан четда бўлган нарсалар бизга ваҳий қилинганида, Муқаддас Руҳ берилган ваҳийнинг биз биладиган нарсалардан бирортасига ўхшаш эканлигини тушунтиради. Лекин биз айтилган нарсани кўр-кўрона қабул қилмаслигимиз учун, Муқаддас оятлар анча эҳтиёткорлик билан сўз юритади. Масалан, Иезекиел пайғамбар Худодан ваҳий олганида, сўз билан ифодалаб бўлмайдиган нарсани кўрганини англайди. Ваҳийда кўрган нарса, у аввал ҳаётида кўрган ҳамма бошқа нарсалардан фарқ қилар эди. Шу сабабдан, у ўхшатишлардан фойдаланишга мажбур бўлди.
«Бу мавжудотларнинг кўриниши ёниб турган чўғга ўхшарди» (Иез. 1:13).
Қанчалик ёниб турган тахтга яқинлашар экан, пайғамбарнинг сўзларидаги ишонч шунчалик сўниб борар эди:
«Уларнинг бошлари тепасидаги гумбазда эса ложувард тошидан қилинган тахтга ўхшаган нарса, тахт устида эса инсонга ўхшаш бир зот ўтиргандек. Бу зотнинг кўриниши чўғ бўлиб турган металлга ўхшарди..., атрофидан эса нур тараларди. Худонинг жалоли ҳақидаги ваҳий шундай нозил бўлди» (Иез. 1:26-27; 2:1).
Бу сўзлар қай даражада ғалати бўлишига қарамай, улар ифода этаётган нарса қандайдир ғайритабиийликни вужудга келтирмайди. Оятда тасвирланаётган бу кўриниш ҳақиқат, бироқ инсон ақл-идрокига маълум бўлган нарсалардан йироқдир. Шу сабабли кўриб турган нарсалари ҳақидаги фикрни ифода қилиб бера олиши учун пайғамбар «ўхшаш», «гўёки», «кўринишидан ўхшаш» каби сўзлардан фойдаланиши керак. Шунда ҳатто тахт ҳам «тахтга ўхшаш» бўлади, Унда ўтирган Зот эса инсонга ўхшагани билан, бир вақтнинг ўзида шу даражада инсонга ўхшамайдики, Уни фақатгина «инсонга ўхшаш» деган сўзлар билан тасвирлаш мумкин.
Муқаддас Ёзувларда инсон Худо сурати ва қиёфасига ўхшаш тарзда яратилган, деб айтилган пайтда, биз бу тасдиққа, бу ерда аниқ ўхшашлик назарда тутилаяпти, деган ўзимизнинг шахсий фикримизни қўша олмаймиз. Агар шундай қилинса, у ҳолда инсон — Худодан олинган нусха бўлиб қолади ва бу билан Худонинг мукаммаллиги йўқолади, охир-оқибатда эса Худонинг Ўзи бутунлай йўқолади. Бу Худо бўлган нарсани Худо бўлмаган нарсалардан ажратиб турувчи чексиз улкан деворни ёриб ўтиш деганидир. Яратилганни ва Яратувчини бир-бирига асосий нарсаларда ўхшатиш — бу Худони кўп хусусиятлардан маҳрум қилиш ва Уни яратилган мавжудот даражасига қадар пасайтириш демакдир. Мисол учун, бундай ҳолда Худо Ўзига тегишли бўлган чексизликдан маҳрум бўлади: Борлиқда иккита чексиз субстанциянинг бўлиши мумкин эмас. Бу шунингдек, Худони Унинг эркинлигидан маҳрум қилади: Борлиқда иккита мутлақ эркин нарса бўлиши мумкин эмас, бир кун келиб иккита тўлиқ хоҳиш-ирода бир-бири билан тўқнашиши муқаррар. Худонинг бу хусусиятлари (шунингдек бу ерда айтилмаган бошқа хусусиятлари ҳам) шундай хусусиятларки, улар фақатгина бир зотга тегишли мумкин.
Ўзимиз учун Худонинг қандай эканлигини тасаввур қилишга ҳаракат қилган пайтимизда, биз онгимизнинг ишлаши учун бошланғич ҳом-ашё сифатида Худо бўлмаган нарсаларни ишлатишга мажбур бўламиз.
Бундан келиб чиқадики, биз Худони ўзимиз учун қандай кўринишда тасаввур қилмайлик, тасаввурларимиз ҳақиқатга тўғри келмайди. Чунки биз Худо ҳақидаги ўз тасаввурларимизни Унинг яратган нарсалари асосида шакллантирамиз. Худо яратган нарсалар эса Худо бўла олмайди. Агарда биз Худони ўзимиз учун тасаввур қилишга астойдил ҳаракат қиладиган бўлсак, у ҳолда охир-оқибатда қўлларимиз билан эмас, фикрларимиз билан ясалган бутга эга бўлиб қоламиз. Инсон онги билан яратилган бут эса, инсон қўллари билан ясалган бут каби Худо учун ҳақоратлидир. “Ақл-идрок Сен унга намоён бўлмаслигингни билади, — деган эди Николай Кузанский. — Чунки ақл-идрок таниб-билиб бўлмайдиган нарса маълум бўлмаса, кўринмайдиган нарса кўринадиган бўлмаса, эришиб бўлмас нарса эришиладиган бўлмаса, Сени билиш мумкин эмаслигини билади”.
“Агарда бирор киши Сенга эришиш мақсадида бирор бир тушунчани илгари сурадиган бўлса, — дейди шунингдек Николай Кузанский, — у ҳолда мен бу тушунчани Сенга тегишли эмас, деб биламан. Чунки ҳар қандай тушунчанинг охири — Жаннат деворларидадир... Шунинг учун агар кимдир Сени қандай тушуниш кераклиги ҳақида, Сени тушуниш учун ёрдам берадиган усуллар ҳақида сўзлайдиган бўлса, бу киши ҳамон Сендан узоқда эканлиги аниқ-равшан бўлади... чунки Сен инсон шакллантира оладиган жамики тушунчалар узра юксак бўлган мутлақдирсан”.
Ўзимизга қолса, биз одатда шу заҳотиёқ Худони шу қадар осон таҳлил қилиш мумкин бўлган тушунчалар даражасига тушириб юборамиз. Биз Худонинг бизга керак бўлган пайтда Ундан ҳар доим фойдаланиш мумкин бўлган жойда ёки, ҳеч бўлмаганда Уни осонгина топиш мумкин бўлган жойда бўлишини истаймиз. Биз қандайдир даражада бошқара олишимиз мумкин бўлган Худога эга бўлишни истаймиз.
Худонинг қандай эканлигини билган пайтимизда ва Худо ҳақидаги тасаввурларимиз биз билган ёки эшитган энг яхши одамлар тимсолида биз кўрган эътиқодий лавҳалар суръатларидан, шунингдек, ўзимиздаги энг юксак фикр-мулоҳазалардан шаклланишидан ҳосил бўладиган бехавотирлик ҳисси бизга жуда зарурдир.
Aгарда буларнинг ҳаммаси бугунги кун кишисига ғалати туюладиган бўлса, бу ярим асрга яқин вақт мобайнида Худони оддий бўлган қандайдир нарсадек ҳисоблаб келганлигимиз сабаблидир. Худонинг улуғворлиги бу кишилар учун номаълумлигича қолган. Ҳозирги кун масиҳийлиги ишонадиган Худо кўҳна Греция ва қадимий Рим худоларига қараганда бирмунча яхшироқ, балки, ҳатто улардан ёмонроқ бўлиши ҳам мумкин. Чунки ўзга худолар кучга эга бўлган бир пайтда, масиҳийлик эътиқод қилган Худо заиф ва ночор аҳволдадир.
Агар биз Худо бўлмаган нарсани Худо деб қабул қиладиган бўлсак, у ҳолда У ҳақида қандай фикр юритишимиз мумкин? Агар Худо эътиқод рамзида айтилганидек, ёки Ҳаворий Павлус айтганидек, ҳақиқатан ҳам эришиб бўлмайдиган Худо бўлса, биз масиҳийлар қандай қилиб Унга бўлган интилишларимизни рўёбга чиқаришимиз мумкин? Кишига умид бағишлайдиган “Унга яқинлаш ва сен ҳотиржам бўласан” (Аюб 22:21) сўзлар асрлар давомида янграб келмоқда, бироқ бутун қалбимиз ва ақл-идрокимиз билан интилишимизга қарамай, биздан узоқлашиб кеттаётган Зотга қандай қилиб яқинлашишимиз мумкин? Биздан билиш мумкин бўлмаган нарсани билишимизни қанақасига талаб қилиш мумкин?
“Сен изланиш билан Худони топа оласанми? — деб сўрайди Софар Наамитянин. — Сен Тангри Таолога тўла-тўкис эриша оласанми? У самолардан юксакда бўлса, сен нима қила оласан? Дўзах тубида бўлса, нимани била оласан?” (Аюб 11:7-8) “... Ўғилдан бошқа ҳамда Ўғил билим беришни истагандан бошқа ҳеч ким Отани билмас”, — дейди Тангри (Мат.11:27). Юҳанно баён этган Хушхабарда Худонинг буюк Сири қаршисида инсон ақл-идрокининг нақадар ночорлиги юзага чиқади. Ҳаворий Павлус эса Биринчи Коринфликларга Мактубда Муқаддас Руҳ Ўз моҳиятини изланувчан қалбга қай даражада намоён қилишига қарабгина Худони таниб-билиш мумкин, деб бизга ўргатади. Биз таниб-билолмайдиган нарсани таниб-билишга, эришиб бўлмайдиган нарсага эришишга, қўл етмас нарсани ушлаб кўришга, татиб кўришга бўлган хоҳиш-истак Худо қиёфасининг инсон табиатига киритилганидан келиб чиқади. Қалбимиз тубида яширинган нарса бизни тубсизлик сари чорлайди. Гарчи бизнинг қалбимизни доғ босган бўлса-да ва у теологлар “гуноҳга ботиш” деб атайдиган буюк фалокат туфайли тубанлашиб бораётган бўлса-да, у ўзининг келиб чиқишини ҳис қилади ва ўз манбааларига қайтишга ҳаракат қилади. Қалбимиз бунга эришиши учун нима қилиши керак?
Бу саволга Муқаддас Китобда оддийгина қилиб: “Раббимиз Исо Масиҳ орқали”, — деб жавоб берилган. Исода ва Исо Масиҳ орқали Худо ақл-идрок учун эмас, бироқ имон ва севгида Ўзини намоён қилади. Имон — бу билимнинг бир аъзоси, севги эса — тажрибанинг аъзоси ҳисбланади. Худо бизга танада зоҳир бўлди. У гуноҳларимизни ювган ҳолда бизни Ўзи билан яраштирди ва биз имон ҳамда севги орқали Унга ҳузурига борамиз ва Унга эришамиз.
“Ҳақиқий Худо — бу чексиз буюкликдир, — дейди Масиҳни олқишловчи Ричард Ролл, — бу буюклик биз ўйлай оладиган буюкликдан каттароқдир... Яратилган мавжудотлар учун буни билишнинг кераги йўқ. Биз ҳеч қачон Худони У Ўзини англаб етгани каби тушуна олмаймиз. Бироқ ҳозир бу ерда қалбимиз ҳар сафар Худо билан бўлиш истагида ёнган бир пайтда у илоҳий нурга тўлади ва Муқаддас Руҳнинг инъомларидан руҳланиб, уларга тўлган ҳолда самовий қувончни ҳис қилади. Қалб кўриниб турган ҳамма нарсанинг чегарасидан ошиб ўтади ва абадий ҳаётнинг ҳузур-ҳаловати сари юксалади... Чинакам комил севги — мана шунда, ақл-идрок мушоҳадалари, қалбимизга яширинган жамики сирлар юқорига Худо севги томон кўтарилган бир пайтда намоён бўлади”.
Чин қалбдан, шахсий мулоқотда майинлик билан, онгнинг қизиқувчан нигоҳидан бутунлай узоқлашган ҳолда Худони таниб-билиш, қуйидаги тарзда ифодалаш осонроқ бўлган парадоксни юзага келтиради:
Ақл-идрок учун зулмат,
Бироқ нурдир юрак учун.
Фредерик У. Фэйбер
“Билимсизлик булути” деб номланган кичкина, бироқ машҳур китобчанинг муаллифи бу фикрни ўз китобининг бошидан охирига қадар ёритиб берган. Унинг айтишича, Худони излаган киши Унга яқинлашар экан, Илоҳийликнинг зулматда, билимсизлик булути ортида яширинганлигини кўради. Бироқ тушкунликка тушмаслик керак, балки барча иккинчи даражали нарсаларни бир четга улоқтириб, Худо томон интилиш керак. Бу булут биз Худони ҳеч қачон англаб етмаслигимиз ва Уни ўз ҳис-туйғуларимиз ёрдамида ҳис қилмаслигимиз учун Худони изловчи киши билан Худо ўртасида туради. Бироқ Худони изловчи киши Унинг Каломига ишонса ва иродалилик намоён қилса, Худонинг марҳамати билан имон ўртадаги булутни ёриб ўтиб, унинг ортида турган Худонинг ҳузурига бориши мумкин.
Худога ўз ҳаётини бағишлаган машҳур кишилардан бири, испаниялик Мигель де Молинос ҳам худди шу фикрни таъкидлаб ўтади. У ўзининг “Руҳий йўлбошловчи” асарида айтишича, Худо қалбни қўлларидан тутиб, пок имон йўлига етаклайди “ва барча мулоҳазаю доноликни орта қолдиришга мажбур қилган ҳолда, ақл-идрокни олға сари бошлаб боради... Бу билан У шундай қиладики, имон берадиган оддий ва кўзга ташланмайдиган билим ёрдамида қалб севги қанотлари билан ўз Куёви сари қанот қоқади”.
Бу таълимот ва бунга ўхшаган бошқа таълимотлар учун инквизиция де Молиносни еретик, деб айблади ва умрининг охирига қадар қамоқ жазосига ҳукм қилди. Орадан кўп вақт ўтмай, у қамоқҳонанинг ўзида оламдан ўтди. Бироқ у айтган ҳақиқат ҳеч қачон ўлиши мумкин эмас. Масиҳийлик қалби ҳақида сўзлар экан, Мигель де Молинос шундай деб ёзади: “У бутун ер юзи ва буюк донишмандларнинг мислсиз фикр-мулоҳазалари унга ҳеч нарса айта олмаслигини ва унинг Севиклиси Ўзининг меҳрибонлигию гўзаллиги билан бу кишиларнинг билимидан юксакроқ эканлигини ўйласин, шунингдек, Худонинг яратганлари унга Худо ҳақида билим бериш учун ёки уни бу билим сари олиб келиш учун жуда ҳам қўпол эканлигини у тушуниб етсин... У англаб етишни орта қолдирган ҳолда, севги билан олға қараб юриши керак. У Худони ўз тасаввуридаги каби эмас, балки Худо қандай бўлса, Уни шундайлигича севсин”.
“Худо қанақа?” Агар биз бу саволни берган ҳолда: “Худо Ўзида нимани ифода қилади?” деган саволни кўзда тутаётган бўлсак, у ҳолда бу саволга жавоб йўқ. Агар биз: “Худо марҳаматга сазовор ақл-идрокнинг тушуниши учун Ўз-Ўзида нимани намоён қилади?” деган саволни назарда тутадиган бўлсак, у ҳолда, мен бу саволга тўла-тўкис ва аниқ жавоб мавжуд, деб ўйлайман. Худонинг исми яширин сир, Унинг борлиғи эса эришиб бўлмас, деб ҳисобланган бир пайтда, У бизни Ўз севгисига сазовор қилиб, Ўзи ҳақидаги ҳақиқатни ваҳий орқали очиб берди. Бу — биз уларни “Худо атрибутлари” деб айтадиган ҳақиқатдир.
Шоҳона Отамиз, Самовий Подшоҳ,
Шу дамда биз Сени куйламоқчимиз.
Шодликка тўламиз таърифламоқдан,
Сенинг шарафли ва чексиз фазилатларинг.
Чарлз Уэсли
Николай Кузанский. Худонинг бохабарлиги. — Nicholas of Cusa. The Vision of God (E.P.Dutton and Sons, New York, 1928). P.607.
Ўша жойнинг ўзида. С.58-59.
Ричард Ролл. Ҳаётни қандай қилиб тўғри йўлга солиш мумкин. — Rolle Richard. The Amending of Life (John M.Watkins, London, 1922). P.83-84.
Билимсизлик булути. — The Cloud of Unknowing (John M.Watkins, London, 1946).
Мигель де Молинос. Руҳий йўлбошловчи. — Michael de Molinos. The Spiritual Guide (Methune & Co, Ltd, London, sixth edition, 1950). P.567.
Ўша ернинг ўзида. С.56-57.
Атрибут (лот.attribuo — бераман, атайман) — нарсанинг ажратиб бўлмас хусусияти бўлиб, усиз нарса мавжуд ҳам бўлолмайди, фикр ҳам юрита олмайди (Фалсафий луғат, Москва, 1991).
Книга на Узбекском языке: Величие Бога (Эйден Тозер)
Церковь оставила своё некогда возвышенное представление о Боге и заменила его представлением низким и постыдным, которое совершенно недостойно мыслящих, поклоняющихся Господу людей. Когда мы потеряли ощущение величия Господа, мы потеряли и религиозное благоговение, и сознание Божественного присутствия. Мы потеряли наш дух поклонения Богу и нашу способность внутренне сосредоточиться для того, чтобы встретить Бога в молитвенном молчании.
В этой книге доктор Тозер помогает нам лучше понять Бога и вновь открыть для себя Его величие, чтобы это оказало глубокое влияние на нашу повседневную жизнь. Чтобы вернуть это понятие в повседневную жизнь верующих, он предлагает рассмотреть Божественные атрибуты в их взаимосвязанности и единстве, сосредоточив внимание на таких свойствах Бога, как самодостаточность, независимость, всемогущество, вездесущность, неизменность, бесконечность и многие другие.
